صــــلاح الـــدّین.نــت پایگاه اینترنتی عبدالعزیزسلیمی (نویسنده و مترجم)
موجو
نکاتی چند در نقد و بررسی دیدگاه رؤیای پیامبرانه دکتر سروش (هیوا راشدی)
اخیرا مناظره ای بین دکتر سروش و عبدالعلی بازرگان صورت گرفت که دکتر سروش در این مناظره قرآن را رویایی پیامبرانه نامید. گرچه ایشان معمولا رای خود را در لفافه ای می پیچد ولی این بار به وضوح آن را بیان نمود و قرآن را حاصل تراوش فکری و رؤیای پیامبر دانست.
ما در صدد متهم نمودن یا نسبت دادن ناروا به کسی نیستیم اما می خواهیم این فکر را در ترازوی عقل و شرع نهاده و آن را بررسی نماییم. در ایده ایشان دو موضوع محتمل و قابل بررسی است.
۱ـ یا این که قرآن از جانب خداوند بوده و تلقی و دریافت پیامبر از خدا با کمال وتمام صورت گرفته است ، که در این صورت کیفیت دریافت آن خللی در اصل موضوع ایجاد نمی کند.
۲ ـ یا پیامبر در رویا تصور نموده که چیزی را از خدا به صورت وحی دریافت می کند و در اصل زائیده تخیلات خود او بوده و محیط و واقع و عرف و آداب بر نوع این رویا تاثیر گذاشته و احکام آن زائیده یک بستر تاریخی خاص می باشد .
ما با احتمال اول زیاد کاری نداریم زیرا از لحاظ عملی و بینشی خلل چندانی ایجاد نمی کند و پیکان خطاب ما رو به سوی احتمال دوم است که در این صورت مشکلات فراوانی به تبع خود می کشاند که باید به آنها جوابی قانع کننده داده شود.
۱ ـ قبل از این که به شیوه دریافت وحی بنگریم باید نگاهی به هدف و نحوه ارسال آن داشته باشیم. باید برایمان تبیین گردد که آیا پیامبر به صورتی اتفاقی به چنین منزلتی رسیده و شاهد بعضی از حقایق بوده و آن را بازگو نموده است یا این که خداوند در ارسال برنامه هدایت برای بندگان از طریق پیامبر بر اساس هدفی خاص و حکمتی مشخص عمل نمود است و صفات کمالش از رحمت، حکمت ، هدایتگری و….. اقتضای فرستادن هدایت را برای بندگانش نموده است. اگر دریافت وحی به صورت رؤیا بوده و پیامبر خالق ومؤثر بر آن است، ، در این صورت آیا باز هم می توان آن را وحی نامید و تصور نمود که این همان مقصد خداوند بوده ویا این که مطابقتی میان وحی دریافتی و مقصود خداوند وجود ندارد و آراء وتخیلات و افکار گیرنده در آن دخیل بوده وتحول ایجاد کرده است بنابر این باید در وصف و شناخت خداوند تجدید نظر شود زیرا خدایی که قرآن به ما می شناساند دارای اراده ای مافوق همه اراده ها بوده و چیزی در آسمان و زمین او را عاجز نمی کند. پس چگونه می توان به او نسبت عجز در رساندن مقصد خود داد . وآیا چنین پیامی می تواند اتمام کتتده حجت بر بندگان باشد؟
۲ ـ خداوند در بسیاری از آیات قرآن کریم پیامبر را تهدید می کند، مبادا چیزی از خود به خداوند نسبت دهد و به اسم او به زبان بیاورد که خدا از آن مبرا بوده که در این صورت او را به شدت گرفتار خواهد کرد و انتقام سختی در انتظارش می باشد.
وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِیلِ
اگر پیغمبر پاره ای سخنان را به دروغ بر ما می بست .
لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْیَمِین
ما دست راست او را می گرفتیم .
ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِینَ
سپس رگ دلش را پاره می کردیم
فَمَا مِنکُم مِّنْ أَحَدٍ عَنْهُ حَاجِزِینَ
وکسی از شما نمی توانست مانع ( این کار ما در باره ) او شود ( و مرگ را از او باز دارد ). سوره حاقه آیه ۴۵، ۴۶، ۴۷
(وَإِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِیقًا یَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْکِتَابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْکِتَابِ وَمَا هُوَ مِنَ الْکِتَابِ وَیَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَمَا هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَیَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ وَهُمْ یَعْلَمُونَ.) ال عمران ۷۹
و در میان آنان کسانی هستند که به هنگام خواندن کتاب ( خدا ) زبان خود را می پیچند و آن را دگرگون می کنند تا شما گمان برید ( آنچه را که می خوانند ) از کتاب ( خدا ) است ! در حالی که از کتاب ( خدا ) نیست . و می گویند که : آن از نزد خدا ( نازل شده ) است و با این که از سوی خدا نیامده است و به خدا دروغ می بندند و حال آن که می دانند ( که دروغ می گویند )
سوالی که مطرح است این است که تقول به چه معنا است و آیا کسی که چیزی را در حالت رویا دیده باشد و آن را به خدا نسبت دهد مصداق آن نیست و آیا رؤیا می تواند بازگو کننده ومنعکس کننده آراء واقعی کسی باشد. اگر کسی دکتر سروش را در رویا دیده و بعد از بیداری چیزی را از قول ایشان بازگو نماید، آیا او آن را از اقوال خود به شمار می آورد یا منکر آن می گردد. پس چگونه می توان رویای پیامبر را جزء اقوال خداوند به حساب آورد.
در این تهدید قرانی به صراحت بیان شده است که اگر پیامبر چییزی را به خدا نسبت دهد رگ قلب او را قطع می کنیم اگر قرآن رویا بوده و پیامبر با دروغ آن را به خدا نسبت دهد باید این وعده قرآنی تحقق می یافت.
۳ ـ آن چه که در ایده رویای پیامبرانه مطرح است این است که پیامبر عروج یافته و به منزلت و جایگاهی رفیع می رسد که حقایق را در یافت می کند. به این حالت صعود و عروج گفته می شود، حال آن که خداوند همیشه کلمه نزول را برای قرآن به کار می برد که عکس صعود می باشد. یعنی این وحی است که فرود می آید و به کرات در قرآن بیان شده است. وجزء شروط ایمان می باشد و خود پیامبر نیز به آن باور و یقین داشته است چنان که قرآن می فرماید:
(آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْهِ مِن رَّبِّهِ) فرستاده ( خدا ، محمّد ) معتقد است بدانچه از سوی پروردگارش بر او نازل شده است ( و شکّی در رسالت آسمانی خود ندارد ) بقره ۲۸۶
(والَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْکَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِکَ وَبِالآخِرَهِ هُمْ یُوقِنُونَ) بقره۴
آن کسانی که باور می دارند به آنچه بر تو نازل گشته و به آنچه پیش از تو فرو آمده ، و به روز رستاخیز اطمینان دارند .
بنابراین یا پیامبر در ادعای خود صادق است وهمچنان که در قرآن بدان اشاره شده آن را از خدا دریافت نموده و یا آن را در رویا دیده اما به خدا نسبت می دهدکه در این صورت صادق نبوده و چگونه می توان از او پیروی نمود.
۴ـ جناب دکتر سروش باید بیان می کرد که تعهد و الزام ما نسبت به رویایی که پیامبر دیده است چیست.
به فرض صدق این موضوع وظیفه ما در قبال این رویا چیست.
آیا ما تعهدی نسبت به پایبندی به این برنامه داریم یاخیر وآیا ثواب و عقابی در صورت عمل یا ترک این برنامه بر ما
مترتب خواهد شد یا نه؟ و آن همه تهدیدات قرآنی برای منکرین این برنامه آسمانی صدق است یا کذب؟ یا این موضوعی اختیاری بوده و هر کس در هر جا صلاح دید از آن پیروی می نماید. وآیا حیات اخروی در گرو اجرا یا ترک این رؤیاست یا نیست؟ اگر هست چگونه خداوند زندگی جاودان را درگرو یک رؤیا قرار می دهد و اگر نیست در این صورت فرق میان حق و باطل در چیست. آیا از نگاه ایشان این رؤیا یک امر حقی است، در حالی که حق باید پشتوانه اجرایی داشته باشد. وتفاوتش با باطل در نتیجه و خاتمه خواهد بود به این معنی که اگر پایان کار باطلی بهتر از حق باشد پس هر دو معانی خود را از دست خواهند داد. و نمی توان این را حق یا آن را باطل نامید.
۵ـ اگر ما بخواهیم اسلام را به کسی عرضه کنیم با این تعریف که این حاصل تراوش فکری کسی در رؤیا می باشد. که به مرحله ای از رشد و تعالی روحی رسیده است و به بعضی از حقایق امور پی برده و اینک ما می خواهیم آن را به صورت قوانین زندگی در آورده و به آن پایبند باشیم و ثواب و عقابی نیز بر ان مترتب نمی باشد. چه کسی به چنین اسلامی گرویده و پایبند می شود و در حد وصول به تقوی به آن ملتزم می گردد.
۶ ـ از دیدگاه دکتر سروش قصص قرآنی یک وجود واقعی نداشته و حاصل تراوشات فکری و تخیل پیامبر است. آن جا که به وضوح قضیه تبدیل شدن یهود را به میمون انکار نموده و گویا این موضوع در تخیل پیامبر خدا صورت گرفته نه در واقع ( و قلنا لهم کونوا قردۀ خاسئین ) بقره ۶۵و به آنها گفتیم به شکل میمونهای طرد شده در آیید.
گرچه در این جا خداوند مثال نزده بلکه خبر می دهد وسیاق کلام خبری است. با چنین نگرشی، در ذهن شنونده تمام قصص قرآن در معرض این اتهام قرار می گیرند که شاید نه نوحی بوده و نه ابراهیم ونه فرعون و…………… در حالی که خداوند این قصص را حق می نامد و بعد از ذکر انبیاء، ذکریا ، یحیی، وعیسی در سوره ال عمران می فرماید:
(إنَّ هَذَا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ وَمَا مِنْ إِلَهٍ إِلاَّ اللّهُ وَإِنَّ اللّهَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ) بیگمان این ( چیزی که درباره عیسی بر تو می خوانیم ) سرگذشت واقعی ( مسیح ) است ( و ادّعاهائی همچون الوهیّت عیسی و فرزند خدا بودن او ، بی اساس است ) و هیچ معبودی جز خداوند یگانه نیست و خداوند دارای عزّت و حکمت است. ال عمران
ودر جای دیگر بیان اخبار این قصص را که جزء غیب بوده دلیلی بر حقانیت قرآن ونزولش از جانب کسی که اسرار را در آسمان و زمین می داند بر می شمرد. و بعد از بیان قرعه برای کفالت مریم می فرماید :
ذَلِکَ مِنْ أَنبَاء الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیکَ وَمَا کُنتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یُلْقُون أَقْلاَمَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ وَمَا کُنتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یَخْتَصِمُون. این ( چیزهائی که گفته شد ) از جمله خبرهای غیبی است که آن را به تو وحی می کنیم و تو در آن هنگام که قلمهای خود را ( برای قرعه کشی به درون آب یا کیسه ای و . . . ) می افکندند تا ( روشن شود بر طبق قرعه ) کدام یک سرپرستی مریم را بر عهده گیرد ، و بدان هنگام که میان خود ( بر سر سرپرستی او ) کشمکش داشتند حضور نداشتی ( و همه اینها از راه وحی به تو می رسد ) ال عمران ۴۴
حقانیت نامیدن این قصص از جانب خداوند آیا می تواند دلیلی غیر از منطبق بودن آنان با واقعیت باشد.
۷ ـ در باب تشبیه پیامبر به حالات شاعرانه که در نوشته های دیگر دکتر سروش به آن اشاراتی شده است باید گفت
که تفاوت این دو موضوع همچون آسمان و ریسمان است. اولا وقتی به اشعار شاعری چون مولوی می نگریم در می یابیم که تربیت و تلمذ ایشان در گفته هایش بسیار نمایان است به این معنی که معانی را در قالبی از دانسته های قبلی خود می ریزد و به عبارتی خلق الفاظ و علم نمی کند به زبانی ساده تر مولوی معانی را با زبان همان داستانها و مطالبی که قبلا آموخته بیان می کند اما از جایی صحبت نمی کند که پیشینه ذهنی از آن نداشته باشد. و وجود آیات و احادیث فراوان در مثنوی اثبات این ادعاست و از جهتی دیگر این معانی نتوانسته به واقعیت نزول کرده و جامعه ای پایه ریزی کندکه تمام ارکانش بر اساس آن ضوابط باشد. اما پیامبر قبلا نه کتابی خوانده و نه علم آموخته و نه در محیط پیرامونش رنگ و بویی از آن مفاهیم وجود دارد. در کجای جامعه عربی سخنی از خلقت اولیه هستی و پایان آن وانبساط جهان به میان آمده است اگر قرآن را با اشعار دوران جاهلی بسنجیم که نماد سخنوری و علم بوده اند در می یابیم که هزاران مطلب در آن وجود دارد که اثری از آن را در تراث جاهلی نمی یابیم و عکس آن نیز صادق است معانی و موضوعات فراوانی در اشعار و ادبیات جاهلی قله ارزش بوده که اثری از آن را در قرآن نمی نیست.
۸ ـ خداوند در قرآن وعده عذاب دردناک و سخت را به مکذبین می دهد. ( ویل للمکذبین ) تکذیب به چه معنی است و از دیدگاه قرآن کریم مکذبین چه کسانی هستند و چه چیزی را تکذیب نموده اند . با نگاهی گذرا به این ایات برایمان عیان می گردد که تکذیب رسل اساس این مصطلح است .
( وَإِن یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِکَ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الأمُورُ ) فاطر ۳۵
اگر تو را تکذیب کنند ، ( غم مخور ، چیز تازه ای نیست ، و ) پیغمبران پیش از تو نیز مورد تکذیب قرار گرفته اند . ( خدا حاضر و ناظر است و سرانجام ) همه کارها به سوی خدا برگردانده می شود ( و از آنها پرس و جو می گردد و بدانها پاداش و پادافره داده می شود )
تکذیب رسل چیست؟ مگر غیر از این است کسی را که مدعی است کلامی از جانب خداوند برای هدایت بندگان آورده و در ارتباط با خالق است به دروغ نسبت داده و کلامش را غیر واقعی و کذب بدانیم . گر چه تفاوت تعبیر ما در انکار ادعایش فرقی در اصل موضوع ایجاد نمی کند. و چه فرقی میان رؤیا دانستن قران با تکذیب آن است ؟ ما در صدد صدور حکم برای کسی نیستیم و دوست ندارم چنین برداشتی از این نگاشته صورت گیرد. اما اینها مشکلاتی است که در صورت قبول این ایده بر آن مترتب می گردد. و صریح تر از همه اینها خداوند نسبت دادن قرآن را به قول بشر مورد سرزنش سخت و عقاب مهلک قرار می دهد ، و می فرماید:
فَقَالَ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ
آن گاه گفت : این ( کتاب قرآن نام ) چیزی جز جادوی منقول ( از پیشینیان و روایت شده از دیگران ) نمی باشد
إِنْ هَذَا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ
این ( چیزهائی که محمّد کلام آسمانی نام می دهد ) چیزی جز سخن انسانها نیست.
سَأُصْلِیهِ سَقَرَ
هرچه زودتر او را داخل دوزخ می سازیم و بدان می سوزانیم . مدثر ۲۶
اگر قرآن رؤیاست چرا پیامبر از نسبت دادن آن به خودش بسیار کراهت داشته و به گوینده این سخن وعده عقاب سخت می دهد. و این همه تناقض چگونه می تواند با هم جمع گردد.
۹ ـ قرآن برای آیات، تلاوت به کار می برد و این به معنی خواندن مطلبی برای کسی است که آن را می شنود پس شیوه دریافت قرآن نمی تواند رؤیا باشد همچنانکه به کرات در قرآن تکرار شده است .
( تِلْکَ آیَاتُ اللّهِ نَتْلُوهَا عَلَیْکَ بِالْحَقِّ وَإِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ ) بقره ۲۵۲
اینها آیات خدا است که آنها را به حق بر تو می خوانیم و تو از زمره فرستادگان ( خداوند ) هستی .
(تِلْکَ آیَاتُ اللَّهِ نَتْلُوهَا عَلَیْکَ بِالْحَقِّ فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَآیَاتِهِ یُؤْمِنُونَ ) جاثیه ۶
اینها آیات خدا است که به حق بر تو می خوانیم . با این حال ، اگر به خدا و آیات او ( با وجود این همه دلائل موجود در گستره جهان و پیدا در عبارات قرآن ) ایمان نیاورند ، پس به چه سخنی ایمان می آورند ؟ !
۱۰ـ امروزه در علم روانشناسی برای ایجاد تغیر در افراد اهتمام زیادی به قضیه تلقین و ایجاد باور داده می شود و مدار تغییر فرد بر ایجاد یقین و اعتماد به توانمندی خود و زدودن شک و تردید در زندگی می باشد. و فرد زمانی قادر است کاری را انجام دهد که باور کامل در او ایجاد گردد. وآن ایمانی که منشا تغییر و تحول است همین ایمان دور از تردید می باشد که خداوند به آن اشاره می نماید :
( إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتَابُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُوْلَئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ ) حجرات ۱۵
مؤمنان ( واقعی ) تنها کسانیند که به خدا و پیغمبرش ایمان آورده اند ، سپس هرگز شکّ و تردیدی به خود راه نداده اند ، و با مال و جان خویش در راه خدا به تلاش ایستاده اند و به جهاد برخاسته اند . آنان ( بلی آنان ، در ایمان خود ) درست و راستگویند.
در این آیه به صراحت بیان شده است کسانی می توانند در راه خدابا جان و مالشان فداکاری کنند که ایمانی داشته باشند که تردید در آن راه نیابد اما باور و ایده ای که قرآن را رؤیای پیامبر بداند، فارغ از نیروی تحول ساز بوده و بعد از مدتی آثارعبادی و اخلاق ایمانی در صاحب این باور کمرنگ می گردد و همچنان الکسیس کارل می گوید: خطاهای فیزیکی در اندک زمانی معلوم می گردند اما خطاهای منهجی ده ها به طول می انجامد تا آثار آنان عیان گردد.
۱۱ـ چهارده قرن بر این امت اسلامی می گذرد، از رسول خدا روایتی نشده که این قرآن را رؤیای خود بنامد و از صحابه و تابعین و امامان وبزرگان وعلمای امت نیز چنین چیزه نقل نشده است و کسی این ادعا را نکرده است و آیا می توان آنان را بر خطا و ضلالت پنداشت و اینک کسی مفهوم یک رسالت را از آورنده آن و ناقلان و اساتید اولیه اش بهتر درک نموده باشد در حالی که خداوند آنها را صادق خطاب می کند و هدف از ارسال آن را بر پیامبر تبیین آن برای مردم بیان می کند وچگونه پیامبر این موضوع را تبیین ننموده است ونکته پایانی این است .کسی که صاحب این فکر می گردد، به چه شاخصه و ویژگی بارزی دست می یابد و نتیجه عملی آن چیست . همچنانکه بزرگی می فرماید علم دانستن مجهولات نیست بلکه استفاده از دانسته هاست. اینها نکاتی بود که جای تامل دارد و برای اینکه سخن به درازا نکشد از آوردن بسیاری از مطالب دیگر صرف نظر نمودیم. برای پاسخ یا باز ارسال، اینجا را کلیک کنید.
مطلب موجود در این لینک نیز خالی اط لطف نیست.
