عمر از زبان علی(رضی الله عنهما)

موضوعی که سبب شد این مقاله را روی سایت بگذارم، اظهار نظر یکی از کاربران سایت در باره سریال«عمربن خطاب» بود، که در ماه رمضان از دو شبکه عربی پخش می شود. ایشان نوشته بودند:

«شماسریالی در حال پخش دارید که شخصیت به تاخیر اسلام آوردنده عمر رو نشان میدهد واون رو آنقدر بزرگ نمایش میدهید که در خور شخصیت ایشان نمیباشد واین کلاه به سراو بزرگ است لذا سعی کنید این فیلم حرمت نگه دارید و چهره مبارک امام و امیرالمونین علی بن ابیطالب علیه سلام فخر البشر رو حداقل نمایان نکنید که حیف است توسط شما به تصویر کشیده شود.»

اینجانب نیز ضمن احترام به بیان دیدگاه ایشان(نه محتوای آن) در پاسخ نوشتم:

«سلام علیکم

– معیار داوری در باره منزلت یک انسان دیر یا زود مسلمان شدن او نیست، بلکه آگاهانه ،اندیشمندانه و صادقانه مسلمان شدن اوست.

– اگر برای اثبات خلاف این در باره خلیفه دوم -نه از روایات اثبات نشده-دلیلی دارید بفرمایید. زیرا که علمای شیعه و سنی در این باره متفق القولند که تاریخ و روایات غیر متواتر أخبارند و مفید ظن و گمانند نه یقین.

 همانگونه که خداوند می فرمایند:
« وَمَا لَهُم بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِن یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنَّ الظَّنَّ لَا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئًا ﴿النجم: ٢٨﴾ » «به آن إطلاعی ندارندو جز از گمان پیروی نمی کنند. به راستی گمان، به هیچ وجه (انسان را) از حق بی نیازنمی کند.»

– دوست محترم! هیچگاه پیش آمده با خود خلوت نمایی و لحظاتی فکر کنی که به چه دلیل علمی و یقینی در باره عمر فاروق از اصحاب درجه اول رسول الله، فاتح ایران، و نجاتبخش ایرانیان از ستمگری شاهان و خودکامگان، داماد علی بن ابی طالب رضی الله عنهما و پدر خانم رسول الله (علیه الصلاه و السلام) بد می گویید؟

– در ضمن فراموش نفرمایید که صدا و سیما چهره دو پیامبر معصوم حضرت یعقوب و یوسف را در سریال حضرت یوسف نشان داده است.

در این ماه معنویت خوب است دل از برخی باورهای غبار آلود و ثابت نشده پاک کنید، و این مقاله را مطالعه و عمر را از زبان علی رضی الله عنهما در یکی از خطبه های نهج البلاغه بشاسید.»

پژوهشی عمیق در باره  خطبۀ «لله بلاد فلان» از نهج البلاغه (۱)

 نویسنده:  ابوبکر بن حسینی

چنانکه می دانید، برادران شیعه نهج البلاغه را بغایت قبول دارند و تجربه نشان داده که بعد از قرآن این کتاب نزدشان مهمترین کتاب است ؛ حال ما یکی از خطبه های مشهور این کتاب را انتخاب کرده و به پژوهش حول آن می پردازیم و خواهید دید که همین یک خطبه، افسانۀ دشمنی حضرت علی علیه السلام با خلفا را بر می چیند؛ باشد که این نوشتار برای حق جویان و همچنین محققان مفید واقع شود….

حال، ابتدا خطبه را بخوانیم:

 «لله بلادُ فُلاَن، فَلَقَدْ قَوَّمَ الاْوَدَ، وَدَاوَى الْعَمَدَ، وَأَقَامَ السُّنَّهَ، وَخَلَّفَ الْفِتْنَهَ! ذَهَبَ نَقِی الثَّوْبِ، قَلِیلَ الْعَیبِ، أَصَابَ خَیرَهَا، وَسَبَقَ شَرَّهَا، أَدَّى إِلَى اللهِ طَاعَتَهُ، وَاتَّقَاهُ بِحَقِّهِ، رَحَلَ وَتَرَکَهُمْ فِی طُرُق مَتَشَعِّبَه، لاَ یهْتَدِی بِهَا الضَّالُّ، وَلاَ یسْتَیقِنُ الْمُهْتَدِی». «خداوند شهرهاى فلان را آباد دارد، یا به او خیر دهد که ناهمواریها را هموار و بیماریها را مداوا کرد، سنّت را بر پا داشت و فتنه را پشت سر گذاشت، با جامه پاک و کم عیب از دنیا رخت بر بست، نیکى خلافت را دریافت و پیش از رسیدن شرّ آن از دنیا رفت، وظیفه الهى خود را انجام داد و از نافرمانى او پرهیز کرد او خود رفت ولى مردم را در میان راههاى مختلف رها ساخت که گم گشته در آن راهى نمى‏یابد و راه یافته به یقین و باور نمى‏رسد.» (ترجمه از کتاب “ترجمه‏شرح‏نهج‏البلاغه(ابن‏میثم)” ج ۴ ص۱۷۷ ؛ نقل شد)

 این خطبه در نسخ متفاوت نهج البلاغه با تحقیق های متفاوت آمده است که در بعضی نسخ شمارۀ خطبه ۲۱۱ و در بعضی نسخ خطبۀ ۲۱۹ در بعضی خ۲۲۱ و در بعضی۲۲۲ و در بعضی ۲۲۳ و در بعضی ۲۲۸، است. این خطبه به صورت واضح عقیدۀ حضرت علی رضی الله عنه را در مورد “فلان”! نشان می دهد، اما این فلان کیست؟ من که می گویم منظور حضرت عمر رضی الله عنه است، در ضمن حضرت علی بن ابی طالب نظر مبارکش را در باره عمر بن خطاب رضی الله عنهما در خطبه های ۱۴۶ و ۱۳۴ از نسخه ترجمه فیض الإسلام بیان فرموده است. 

حال (برادران)شیعه چه می گوید؟

 بدون شک شیعه می گوید: در متن خطبه (لله بلاد «فلان ») آمده و شما از کجا فهمیدید که منظور از فلان، “عمر بن خطاب” است؟

 در جواب از ۱۰ نفر از علمای اهل تشیع نقل قول می کنم:

 ۱- میثم بحرانی شیعی که از شارحان نهج البلاغه است در توجیه این خطبه،سخنان جالبی گفته است که هر چند طولانیست ولی به دلیل اهمیتش؛ تمامش را نقل می کنم: «للَّه بلاد فلان، این جمله و امثال آن از قبیل: «للَّه درّه» و «للَّه ابوه»، معمولا به منظور مدح و ثنا، و نیز دعا براى کسى، آورده مى‏شود، یعنى خداوند کشور او را آباد دارد که چنین کارهاى مهمّى انجام داده است و اصل مطلب این است که عربها، هر گاه بخواهند چیزى یا کسى و عمل او را بستایند با این تعبیر وى را به خدا نسبت مى‏دهند، جمله اول خطبه را به تعبیرى دیگر نیز نقل کرده‏اند و آن چنین است: للَّه بلاء فلان و منظور از آن عمل نیک او در راه خداست.

به گفته شارحان مشهور، مراد از واژه فلان که در اول خطبه نقل شد، عمر خلیفه دوم است، ولى از قطب راوندى نقل شده است که مقصود برخى از صحابه حضرت است که در زمان رسول خدا حیات داشتند، و پیش از پیدایش آشوب و فتنه زمان عثمان از دنیا رفته بودند. ابن ابى الحدید در شرح خود نوشته است که ظاهر اوصاف مذکور در عبارت دلالت دارد بر این که امام (ع)، شخصى را اراده فرموده است که پیش از وى عهده‏دار خلافت بوده است، زیرا در وصف او مى‏فرماید: کژیها را راست کرده و بیماریها را درمان کرده است و این مطلب با عثمان مناسبت ندارد به دلیل آن که تمام فتنه‏ها در زمان او و به سبب وجود وى بوده است، و ابوبکر هم اراده نشده چون مدت خلافتش کوتاه بوده و از زمان آشوب و فتنه فاصله زیادى داشته است، پس به احتمال قوى امام علیه السلام عمر را اراده فرموده است ولى به عقیده شارح(منظور خود ابن میثم) این که امام (ع) ابو بکر را اراده کرده باشد بهتر است‏. تا عمر زیرا در خطبه شقشقیه عمر و خلافت وى را نکوهش و مذمّت فرموده است چنان که قبلا به آن اشاره رفت.

 (دقت کنید که میثم بحرانی معترف است که این اوصاف وارده در خطبه با سیرت ابوبکر صدیق مطابقت دارد و این خود اعترافی بزرگ است ……حال ادامۀ سخنان وی را بخوانید) 

 امام (ع) در این خطبه براى شخص مورد نظر چند صفت بیان فرموده است، از این قرار:

 ۱- راست کردن کجیها کنایه است از این که، او مردمى را که از راه خدا منحرف شده بودند به راستى و استقامت سوق داد.

 ۲- معالجه کردن بیماریها، مراد از بیماریها، مرض‏هاى نفسانى و اخلاقى است که مانند بیماریهاى جسمانى و بدنى سبب آزار و اذیت انسان مى‏شود، و داروى بهبود یافتن آن هم پندها و مواعظ جالب و نهى‏هاى کوبنده قولى و عملى است.

 ۳- به پا داشتن سنت و عمل کردن به آن.

 ۴- آشوب را پشت سر گذاشت یعنى پیش از وقوع آن از دنیا رفت و این صفت به این اعتبار مدح و ثنایى براى اوست که چون داراى حسن تدبیر و درستى حکومت بود در زمان فرمانروایى وى فتنه و آشوبى به وجود نیامد.

 ۵- پاک جامه از دنیا رفت، در این جا، لباس را به جاى آبرو و حیثیت و پاکیزگى آن را براى سالم بودن از عیبها به عنوان استعاره آورده است.

 ۶- کم عیبى او

 ۷- خوبى خلافت را درک کرد و بر بدى آن سبقت گرفت، احتمالا ضمیر در هر دو موضع (اَصابَ خَیرها و سَبقَ شرّها) به کلمه خلافتى که از عبارت فهمیده مى‏شود باز مى‏گردد، به این معنا که آنچه در حکومت و فرمانروایى خوب و مناسب است از قبیل عدالتخواهى و بر پا داشتن دین خدا که در دنیا مایه عزت و نام نیک و در آخرت موجب ثواب عظیم و پاداش بزرگى است کسب و دریافت کرد و از بدیها و آشوبهایى که در خلافت واقع شد جلو رفت‏ یعنى پیش از پیدایش جنجال و فساد و خون‏ریزى، از جهان رخت بر بست.

 ۸- اطاعت خدا را بطور کامل انجام داد.

 ۹- به سبب ترسیدن از کیفر الهى حقى را که از خداوند به گردن او بود ادا کرد و حقیقت تقوا را رعایت کرد.

 ۱۰- در حالى به سوى آخرت شتافت که مردم را بعد از خود در ورطه جهل و نادانى سرگردان رها ساخت که گمراهان، راهى به راستى نیافتند و آنان که در راه راستى گام مى‏زدند به حقّانیت خویش اطمینان نداشتند زیرا راههاى ضلالت مختلف و رهروان آن زیاد بودند.

 حرف واو در کلمه: و ترکتم مفید معناى حال است. 

به هر حال، برای ما فرقی نمی کند؛ چه در مورد سیدنا ابوبکر باشد و چه در مورد حضرت عمر ؛ هر دو مطلوب ما را می رساند.

 ۲- ابن ابی الحدید که یکی از شارحان نهج البلاغه است و به اعتراف شیخ عباس قمی(الکنی و الالقاب عباس قمی ج۱ ص ۱۸۵ ) و خوانساری (روضات الجنات خوانساری ج۵ ص ۲۰ –۲۱ ) و آغا بزرگ طهرانی (الذریعه الی تصانیف الشیعه، آغا بزرک الطهرانی ج ۴۱ ص۱۵۸) از علمای اهل تشیع است و علامه ابن کثیر نیز او ار شیعی غالی میداند. (البدایه والنهایه ج ۱۳ ص۲۳۳ ) و همینطور الیان سرکیس در معجم المطبوعات او ار از اکابر شیعه میداند و حاجی خلیفه نیز در کشف الظنون او را شیعه معرفی میکند؛ میگوید:

 «منظور از فلانی، در این خطبه، عمر بن خطاب می‌باشد؛ «وقد وجدت النسخه التی بخط الرضى أبى الحسن جامع ( نهج البلاغه ) وتحت ( فلان ) ( عمر )» = من، نسخه‌ی خطی نهج‌البلاغه را که به خط گردآوردنده‌ی آن یعنی رضی ابی الحسن نوشته شده بود، دیدم که ذیل کلمه‌ی فلانی، عمر نوشته بود.»

 ابن‌ابی‌الحدید، همچنین می‌گوید: «در این‌باره از ابوجعفر یحیی بن ابی‌زید علوی پرسیدم؛ او، نیز به من گفت: «منظور، عمر بن خطاب است.» گفتم: «آیا امکان دارد که امیرالمؤمنین این‌گونه از عمر، تعریف کنند؟» ابوجعفر گفت: «آری»(شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ج۱۲، ص ۳- ۴ وی حدود ۸۵ صفحه در شرح این خطبه نوشته است)

 

 ۳- دکتر علی شریعتی نیز در مورد این خطبه می گویند:

 «آفرین بر فلان (عمر)، کجی را راست کرد و درد را درمان نمود و سنت رسول را برپا داشت و فتنه را پشت سر گذاشت پاکدامن رفت اندک عیب، خیر خلافت را به چنگ آورد و از شرش پیشی جست، طاعت خداوند را ادا کرد و بر حقش تقوی ورزید رحلت کرد و خلق را در راههای شعبه شعبه رها کرد، آنچنانکه گمراه در آن راه نمی یابد و انسان در راه استوار نمی ماند. »

 شریعتی قبل از ترجمه خطبه می نویسد : «بزرگواری، ادب انسانی، انصاف، اعتراف ارزشهای رقیب، ستایش از فضیلتهای کسی که نقیصت هایی نیز دارد عیب و هنر دیگری را گفتن، در آغاز همه خدمات و صفات مثبت کسی را گفتن و در پایان از اوـ با تعبیری عمیق و در عین حال مودبانه ـ انتقاد کردن . . . درسی است که علی به انسانیت می آموزد و به ویژه به ناقدان و قضاوت کنندگان درباره شخصیتها و حتی درباره مخالف ! »

 (تشیع علوی و تشیع صفوی ص۸۵- ۸۶، شریعتی ؛چاپ دوم ۱۳۷۸ انتشارات چاپخش تهران و در ص۱۰۸ چاپ :سازمان انتشارات حسینیه ارشاد!)

 

 ۴- فؤاد فاروقی شیعی نیز در کتاب “۲۵ سال سکوت” این خطبه را در شأن حضرت عمر رضی الله عنه می داند و بسیار زیبا می نویسد:

 «خدا شهرهای فلان _ عمر بن خطاب_ را برکت دهد و نگاهدارد که کجی را راست نمود (گمراهان را به راه آورد) و بیماری را معالجه کرد(مردم شهرهایی را به دین اسلام گرداند) و سنت را برپا داشت (احکام پیغمبر را اجرا نمود)و تبهکاری را پشت سر انداخت پاک جامه و کم عیب از دنیا رفت . نیکوئی خلافت را دریافت و از شر آن پیشی گرفت . طاعت خدا را به جا آورده از نافرمانی او پرهیز کرده، حقش را ادا نمود (ولیکن) از دنیا رفت در حالی که مردم را در راه های گوناگون انداخت (به طوری که) گمراه : در آن ها راه نمی یابد، و راه یافته بر یقین و باور نمی ماند!.» (۲۵سال سکوت،فؤاد فاروقی صص ۱۱۱؛ انتشارات عطائی _تهران _ ۱۳۷۹)

 

 ۵-محسن فارسی که او نیز مترجم نهج البلاغه است می نویسد: «چنانکه در شرح شیخ محمد عبده و ابن ابى الحدید و ابن میثم بحرانى آمده (فلان) در اینجا کنایه از خلیفه دوم عمر بن الخطاب است. »(پاورقی “نهج البلاغه در سخنان علی (ع)” ص ۳۲۱،محسن فارسی؛ انتشارات امیر کبیر _ تهران)

 

 ۶- سید نبی الدین اولیائی در ترجمۀ نهج البلاغۀ خود این خطبه را اینگونه شروع می کند:۲۲۶- در باره عمر بن خطاب , خدا شهرهاى فلان را برکت دهد که کژى‏ها را راست گردانده، بیمارى‏ها را درمان کرد، و سنت را برپاداشت، تبهکارى را پشت سرافکند، پاک جامه و کم عیب از جهان برفت، به خوبى خلافت رسیده، از بدیش پیش افتاده، طاعت خداى را به جاى آورده، حقش را اداء و از نافرمانى پرهیز کرد، از جهان کوچید، در حالى که مردم را در راه‏هاى گوناگون انداخت به طورى که گمراه در آنها راه نمى‏یابد و هدایت شده بر یقین نمى‏نماید. »(ترجمه نهج البلاغه خطبۀ ۲۲۶، سید نبی الدین اولیائی ؛ انتشارات زرین _تهران)

 

 ۷- محمد مقیمی می نویسند:«۲۱۹» «حضرت در اینجا «عمر» را ستوده ولى در حالى که لا به لاى این تعریف ظاهرى توبیخ و سرزنش نموده است».

 خداوند شهرهایش را برکت دهد و آنها را از کفر نگاهدارد که از راههاى ناراست راست گردانید و بیمارى کفر را معالجه کرد و سنت رسول خدا (ص) را بر پاداشت روى از تبهکارى و فتنه و فساد برتافت و پاک جامه و کم عیب از جهان رفت. نیکوئى خلافت را دریافت و از شر آن پیشى گرفت، طاعت خدا را بجا آورده از نافرمانى او پرهیز کرده حقش را ادا نمود و لیکن از دنیا رفت در حالى که مردم را در راههاى گوناگون انداخت بطورى که گمراه در آن راه نیابد و راه یافته ایقان و اطمینانش نباشد. » (نهج البلاغه میراث درخشان امام علی‏(ع) ص ۸۴۶، محمد مقیمى ؛ انتشارات مهتاب _ تهران)

۸- سید جمال الدین دین پرور که او نیز از کسانی است که نهج البلاغه را ترجمه کرده است؛ می نویسد:« ۲۱۹ کلام در باره خلیفه دوم , خداوند مملکت فلانى را آبادان سازد و برکت دهد که کژیها را راست کرد و از او بیماریها درمان یافت، سنّت را بپا داشت و فتنه‏ها را پشت سر انداخت، پاک جامه و کم عیب درگذشت، به خیر خلافت رسید و از شرّش گریخت، از خدا اطاعت مى‏کرد و بحق از او حساب مى‏برد، از میان مردم رخت بر بست و آنها را در راهها و بحرانها وانهاد که نه گمگشته در آن ره مى‏یافت و نه ره یافته به یقین مى‏رسید»(نهج‏البلاغه‏پارسى ص ۳۲۸، سید جمال الدین دین پرور ؛ بنیاد نهج البلاغه _تهران)

 

 ۹٫ خوب است که بدانید کسانی هستند که کتاب ” نهج البلاغه” را به صورت منظوم و در قالب شعر در آورده اند؛ یکی از آنان، “عباس ایران دوست” است که در مورد خطبۀ مشار الیه می سراید:

 بود این سخن هم از آن جان جان … که روشن کند دل ز پیر و جوان‏

 که در باره یکتن از اهل دل‏ …. بیان کرده این منطق مستدل‏

 که آنهم بتعریف باشد عمر … همانا بتوصیف اهل خَبَر

 خدا شهرهاى فلان را تمام‏ … برکت دهد حفظ سازد مدام‏

 که در وى کجى را همى راست کرد …. بواقع هر آن چیز مى‏خواست کرد

 مرض را شفا داد و فوز علاج‏ … جهان را بداد اعتدال مزاج‏

 بهر شهر کافرنشین از و داد … بیارى حق رنگ اسلام داد

 به پا داشت سنت ز دین مبین‏ … همى‏کرد اجراء خود احکام دین‏

 تبهکارى از هر جهت پشت سر … در انداخت آن مرد نیکو سیر

 که در عصر وى همچنان در بلاد … چو خوش بنگرى فتنه رخ نداد

 همانا برفت از جهان لا جرم … بیک جامه پاک و با عیب کم‏

 نکوئى جاه خلافت درست‏ … بدانست از روزگار نخست‏

 ز شرش از آن روى پیشى گرفت …. که کرد از هنر کارهاى شگفت‏

 بعصرش خلافت گرفت اعتبار … ز لغزش جدا بود از هر کنار

 اطاعت ز حق کرد و حقش ادا … همى‏کرد اندر جهان برملا

 برفت از جهان در چنان وضع و حال … که بگرفت رخسار گیتى ملال‏

 که در گونه‏گون راه مردم تمام‏ … همانا در انداخت از خاص و عام‏

 بدانسان که گمراه در آن نه راه … همى یابد اى رهرو دین پناه‏

 دگر آنکه ره یافته بر یقین‏ … نه باقى بماند درین سرزمین‏

 (خورشید هدایت ج۲ ص ۱۰۳۹-۱۰۴۰، عباس ایراندوست ؛ انتشارات اسلامیه _ تهران)

۱۰٫ محمد حسین سلطانی نیز چنین نظمی ترتیب داده است و عنوان این نظم را زیبا انتخاب کرده و سروده است

 نشانه شخصیت (عمر ابن خطاب)

 چه شخص عجیبى بدى در مسیر که رفتار وى بد همى دلپذیر

 کجى‏ها زدود و مداوا نمود به رفع معایب رهى برگشود

 بپاشد از او دین حىّ مبین بُدى گر چه آشوبى اندر کمین‏

 بُدى جامه پاک و نیالود تن‏ ز دنیا برفت و نبودش محن‏

 ز خیرش به مردم بیامد پدید بدینگونه عمرش بپایان رسید

 جدا بودى از شرّ نبودش نشان مطیعى به امر خداى جهان‏

 بجز این نبودش ره دیگرى که بودش در این ره بسى برترى‏

 براه حقیقت ورا بود گام بدى دمبدم از پى انسجام‏

 پراکنده شد ملت از رفتنش نتیجه شد اینسان ز ره بردنش‏

 نه گمره بیامد به راه درست که بودى ز بیخ و ز بنیاد سست‏

 نه آن کس که بودش به ره اعتقاد به راهى بدینگونه پایى نهاد

 (نهج البلاغه منظوم خطبه۲۲۱، محمد حسین سلطانی ؛ انتشارات به آفرین _ تهران)