سیر تحولات مسألۀ کرد ها در ترکیه / فخرالدین آلتون

اگر کسی بپرسد بغرنج ترین مسأله ای که ترکیه امروزه با آن دست به گریبان است، کدام است؟ مطمئناً بسیاری خواهند گفت مسألۀ کرد ها. البته بخش بزرگی از این افراد این مسألۀ دیر پا را بر اساس اطلاعاتی که سیاست روز در اختیار ما قرار می دهد، تجزیه و تحلیل می کند. اما مسألۀ کرد ها تنها برای سیاست امروز با اهمیت نیست؛ این مسأله در شکل گیری مدل ترکیه ای مدرنیسم، یک عامل کانونی بوده است. در این راستا، همان گونه که می توانیم رد پای مسألۀ کرد ها را در سیاست فعلی دنبال کنیم، حضور آن را در همۀ مراحل مهم تاریخ جمهوری ترکیه نیز می توان پیگیری کرد. در این معنا، مسألۀ کرد ها یکی از عناصر تشکیل دهندۀ سیاست ترکیه است. شیوۀ تعامل بازیگران سیاسی با این مسأله روی گفتمان سیاسی، کشمکش های حکومتی و پیمان هایی که میان بازیگران مختلف شکل گرفته، تأثیر داشته است.

با انتقال به سیاست چند حزبی در سال های دهۀ ۱۹۵۰، اولویت های رأی دهندگان خط سیر سیاست و در نتیجه ترکیب حکومت را تعیین کرد. علی رغم این واقعیت که تا سال های دهۀ ۲۰۰۰ تقریباً هر دهه یک دخالت نظامی در سیاست به وجود می آمد، اما در این دورۀ طولانی انتخابات عامل اصلی پویایی سیاست را تشکیل داده است.

اگر چه بخش عمدۀ پژوهشگرانی که روی مسألۀ کرد ها کار کرده اند سعی می کنند نشانه های مسألۀ کرد ها را در سیاست ترکیه از زمان حضور PKK باز یابند، اما این نشانه ها را از سال های دهۀ ۱۹۵۰ به بعد نیز می توان دید.

متأسفانه استفاده از ناسیونالیسم ترکی به عنوان مکانیسمی سرکوب گرانه و ناپذیرا نسبت به دیگران از زمان تأسیس جمهوری، پرداختن به مسألۀ کرد ها را در بافت مرتبط با آن غیر ممکن کرده است. دلیل اصلی این امر انکار وجود کرد ها و هویت آنها است. ایدئولوژی حکومتی کمالیسم بر آن است که جامعۀ ترکیه تنها از یک نژاد واحد تشکیل شده است و در درون مرز های جمهوری ترکیه هیچ نژادی جز ترک وجود ندارد. نتیجۀ این ایدئولوژی قرار دادن کرد ها در معرض یک سیاست جدایی طلبانه بود.

PKK که به عنوان یک سازمان مارکسیست لنینیست در سال ۱۹۷۸ تأسیس شد، در درون این فرصت سیاسی که به واسطۀ سیاست جدایی طلبانۀ مذکور به وجود آمده بود، نبرد مسلحانه ای را علیه حکومت ترکیه آغاز کرد. گفتمان غالب PKK از آن زمان تا کنون نبرد علیه سیاست انکار و رد کرد ها و جدا انگاری آنها است. در حقیقت عبدالله اوجالان رهبر PKK برای این وضعیت فرمول زیر را ایجاد و بار ها بر آن تأکید کرد: «وقتی انکار به پایان برسد، شورش به پایان خواهد رسید».

اقدامات PKK در سال های دهۀ ۱۹۹۰ شدت گرفت و سیاست ترکیه وارد مرحلۀ به غایت مبهمی شد. در دوره ای که جنگ سرد تازه به پایان رسیده بود، نظم جدیدی در مناسبات خاور میانه در حال شکل گیری بود، ایالات متحده جنگی را علیه عراق آغاز کرد و ترکیه به نبرد با PKKپرداخت و به خود مشغول شد.

نگرش حکومتی و رسمی نسبت به مسألۀ کرد ها از اواسط دهۀ ۲۰۰۰ با اشتیاق شروع به تغییر کرد. می توان نشان های سیاسی این تغییر را دید. برای نخستین بار یک حزب در قلب سیاست – حزب عدالت و توسعه (AKP) – به مسألۀ کرد ها در چارچوب پویایی شناسی خودش پرداخت و درگیر تلاش هایی شد برای پاسخ دادن به خواسته هایی شد که از دهۀ ۹۰ شکل گرفته بودند.

می توان محتوای مسألۀ کرد ها در دهۀ ۹۰ را از کار های میدانی انجام شده در این باره دید. در واقع می توانیم بگوییم که از آن زمان تا کنون کانون تمرکز کار میدانی تغییر کرده است، و این تغییر کانون توجه به وضوح نشان می دهد که نگرش حکومت دربارۀ مسألۀ کرد ها تا چه حد دگرگون شده است.

جالب ترین نکته دربارۀ پژوهش هایی که در دهۀ ۱۹۹۰ روی مسألۀ کرد ها انجام شده اند این است که به این مسأله به عنوان «مسألۀ کرد ها» پرداخته نشده، بلکه نخست به عنوان «مسألۀ شرق» و بعداً تحت عنوان «مسألۀ جنوب شرقی» معرفی شده است. در پژوهش دربارۀ مسألۀ کرد ها در دهۀ ۹۰ پرسش های اساسی این ها بودند: آیا باید هویت کردی را به رسمیت شناخت؟ آیا قوانین جدا انگارانه در قانون اساسی را باید حذف کرد؟ آیا قانون حکومت نظامی در شرق و جنوب شرق ترکیه باید لغو شود؟ و دلایل فقدان سرمایه گذاری اقتصادی در این مناطق کدامند؟

این مسأله که حکومت حتی آن را درست نام گذاری نمی کرد و در دهۀ ۱۹۹۰ تحت پوشش سیاست امنیتی سازی قرار گرفته بود، از اواسط دهۀ ۲۰۰۰ اندک اندک می رفت که به نحو جدیدی بدان پرداخته شود. AKP می پنداشت با حل مسألۀ کرد ها به یک موفقیت تاریخی دست خواهد یافت و این یک پیروزی اجتماعی – سیاسی بزرگ خواهد بود. در این راستا این حزب سه سیاست اصلی برای خود تعریف کرد. نخست، پایان دادن به فعالیت های سازمانPKK که درگیر نبرد مسلحانه با حکومت و کشور بود؛ دوم، برداشتن دستور کار جدا انگارانه نسبت به کرد ها در حوزه های اجتماعی –سیاسی و اجتماعی – فرهنگی؛ و سوم، پایان دادن به محرومیت اقتصادی منطقۀ شرق و جنوب شرقی با آغاز یک فرایند توسعه ای جدی.

در کار های میدانی که امروزه دربارۀ مسألۀ کرد ها انجام می شود، دیگر سؤالاتی از این دست مطرح نیست که آیا کرد ها مردمی جدا هستند، آیا کردی زبانی جدا از ترکی است، و آیا حقوق و آزادی های اساسی کرد ها را باید تضمین کرد، و بسیاری از محققین فکر می کنند دیگر لازم نیست در پی پاسخ این پرسش ها باشند. دلیل این امر نیز نقش دگرگون کنندۀ AKP بود، که پس از سال ۲۰۰۵ بازیگر اصلی سیاست ترکیه بوده و هدایت این سیاست را به عهده داشته است. تا زمانی که AKP این نقش را دارد، قادر خواهد بود با مسائلی که ترکیه با آنها مواجه است، دلیرانه روبرو شود.

فخرالدین آلتون / دیلی صباح

ترجمه: خبرگزاری کردپرس