معنای نزول قرآن در ماه رمضان

مهندس: بختیار محمودی معنای نزول قرآن در رمضان

در مورد رمضان در قرآن کریم آمده است:

«شهر رمضان الذی أنزل فیه القرآن هدی للناس و بینات من الهدی و الفرقان» (بقره/۱۸۵)

«ماه رمضانی است که در آن قرآن (به عنوان) راهنمایی برای مردم و دلایلی روشن از هدایت و بیانگر حقّ از باطل نازل شد.»

مشکلی که مفسران در طول تاریخ با آن روبرو بوده و اقوال مشخصی در آن خصوص دارند، مسئله نزول قرآن در بیست یا بیست و چند سال به صورت پاره پاره و در مناسبت های مختلف، نه فقط در ماه رمضان، است. لذا در تفسیر این آیه یک بار می گویند که قرآن به صورت یک پارچه در ماه رمضان یا در نیمه آن، از «لوح محفوظ» به آسمان دنیا انتقال یافته و در «بیت العزه» جای گرفت. سپس به صورت پاره پاره در طی سنوات باقیمانده از عمر پیامبر (ص) نزول یافت. هنگامی هم که به بسط این روایات می­پردازند به این سخن می­رسند که همه کتب آسمانی در رمضان نازل شده­اند. روزهای نزول هر یک را در ماه رمضان تعیین می­کنند. صحف ابراهیم (ع) در شب اول، تورات در روزهای اول ماه، انجیل در سیزدهم ماه، و قرآن در بیست و چهارم و روایاتی از این دست… کاش زمان حافظه ای به این خوبی در مورد رویدادهای خیلی تازه­تر می داشت!

خیلی­ها این روایات را به باد انتقاد گرفته­اند هر قدر هم روایات صحیح باشند باز نقش قویی در تبیین معنای آیه ندارند و نزول قرآن از آسمانی به آسمان دیگر، قرآن را به «هدی للناس و بینات من الهدی و الفرقان» بدل نمی­کند تا نزول در رمضان بدین شکل را تفسیر آیه بدانیم! گاه در مورد معنی آیه می­گویند: قرآن در ماههای دیگر نازل شد، اما هر سال جبرئیل در ماه رمضان قرآن را با پیامبر (ص) مرور می­کرد. اما آیا مرور همان نزول است یا عملی است که پس از نزول صورت می­پذیرد؟ آیا می­توان نزول را به «مدارسه»، «مقابله» یا «معارضه» تفسیر کرد؟ گمان نمی­کنم!

گاهی این دید را مطرح می­کنند که «شهر رمضان الذی أنزل فی القرآن» بدین معناست که در شأن رمضان قرآن نازل شده است. با این تعبیر «جاءت عنه فی القرآن آیه الصیام». همانطور که گفته می شود: «نزل فی شخص أو فی حادث قرآن»؛ «یعنی وردت بشأن ذلک آیه من القرآن…» اما این نمی تواند وجه تمایز رمضان باشد… گاه نزول قرآن در رمضان را به آغاز نزول در رمضان تفسیر می­کنند. با این استدلال که لفظ قرآن هم بر همه قرآن و هم بر بخشی از آن، اطلاق می­شود این نظر را شماری از مفسران گذشته و متأخر پذیرفته­اند… اما آیا آغاز وحی و نزول اولین آیه در رمضان بوده است؟… چرا از آغاز نزول به نزول تعبیر شده است؟ علت انصراف از «بدء نزول» و انتخاب واژه «نزول» چه بوده است؟ برخی گفته­اند ماه در آیه به نزول قرآن در آن توصیف شده است تا علت تخصیص روزه به رمضان را یادآوری کند… اما این تخصیص با عبارتی صورت گرفته، که با این تفسیر و اختلاف نظر، آن را مبهم می­کند.

می­بینیم که در میان آرای مفسران در خصوص فهم آیه، نظری آرامش­بخش وجود ندارد. ای کسانی که آگاه به شگفت­انگیز بودن قرآن هستید! اینان نزول را در حدود معنای مادی، یعنی انتقال و فرود آمدن و سرازیر شدن و امثال آن محدود کرده­اند در حالیکه این معانی تنها معانی واژه نیستند! و حتی تمام معانی استعمالی در قرآن نیز، نیستند!… گاه قرآن واژه نزول را در مسائل حسی به کار می برد و با این وجود «نزول» به معنی «انتقال» و «هبوط» نیست. مانند

«و أنزلنا الحدید فیه بأس شدید»الحدید:۲۵

«و آهن را که در آن نیرویى شدید است  فرو فرستادیم.»

یا اینکه می فرماید:

«یا بنی آدم قد أنزلنا علیکم لباسا یواری سوءاتکم و ریشاًَ» الأعراف ۲۶

«ای فرزندان آدم! به راستى ما براى شما لباسى فرو فرستادیم که هم زشتى‌هاى شما را مى‌پوشاند و هم زینت شماست»

که در هیچ یک نزول به معنای فرود آمدن از آسمان یا از بالا به زمین نیست… بلکه مشاهده می­شود که هر وقت هدف انتقال مادی باشد، مبدأ ذکر شده و بدان تصریح می­شود. مانند «أنزل من السماء ماء»؛ «أنزلنا من المعصرات ماء ثجاجاً»؛ «أنزل علینا مائدهً من السماء» در حالی که در آیه مورد بحث سخنی از مبدأ به میان نیامده است.

یکی از مسائل حل شده در مورد واژگان این است که واژه­ها هرگز به معانی حسی محدود نشده بلکه در بسیاری از موارد از معانی حسی به معنوی منتقل می شوند… راغب می گوید: «انزل» نزدیک شدن به یک چیز و هدایت به سوی آن است و «انزال» نعمت و نقمت الهی به معنی «دادن و بخشیدن» آنهاست.

پس با وجود اینها، چرا باید در حدود معنی مادی نزول یعنی نزول مادی از آسمانی به آسمان دیگر، یا رسیدن به زمین و ابلاغ به یک شخص متوقف شویم. قرآن نعمت و هدایت الهی است که به مردم بخشیده شده است. این نعمت الهی در ظروف و مناسبت­های خاص که همراه با ریاضت نفس و عبادت خاصی باشد به مؤمنین نزدیک و دسترسی به آن آسانتر می­شود. نزول قرآن در رمضان شاید به معنی نزدیکی آن به مردم و انس گرفتن با آن به واسطه ریاضت روزه در این ماه باشد… در ماه رمضان مردم احساس نزدیکی به قرآن می­کنند و هدایت الهی و تبیین آن در قرآن را در خصوص تفسیر زندگانی و تدبیر حیات می­طلبند… بر این ترتیب می­توانیم بگوییم که نزول قرآن در رمضان به معنی «تقریب» و «ایناس» و به تبع آن، روشن­تر شدن هدایت و بینات الهی در این ماه است. اگر قرآن در آیات متعددی خود را با وصف «هدی» توصیف کرده است اما در اینجا و تنها در این آیه با وصف «هدی» و «بینات من الهدی و الفرقان» خود را توصیف می­کند در نتیجه می­فهمیم که روزه داران هدایت قرآنی و بیشتر از آن «بینات من الهدی و الفرقان» را فهم می کنند[۱].

 

 

[۱]الخولی، امین، من هدی القرآن: فی رمضان، الهیئه المصریه العامه للکتاب، قاهره، ۱۹۸۷م، ص ۲۲-۲۷٫