استلزامات سیاست خارجی ترکیه در کردستان عراق / محمد بهرامی

 

 “روابط آنکارا و منطقه شمال عراق از نظر تاریخی متأثر از دو فاکتور حزب کارگران کردستان ترکیه (P.K.K) و روابط تجاری بوده است. گرچه رویکرد جدید ترکیه در قبال حکومت اقلیم کردستان عراق به ظاهر پارادوکسیکال است، اما نباید از نظر دور داشت که سیاست جدید آنکارا منتج از اقدامی منطقی در سطوح چندگانه است”.

کردپرس _ سرویس بین الملل: به موازات استمرار تنش‌ میان حکومت اقلیم کردستان عراق و دولت مرکزی بغداد در مورد تقسیم منابع هیدروکربنی در شمال عراق، ترکیه در صدد ایجاد اتحادی نامتعارف با حکومت اقلیم کردستان برآمده است. این سیاست آنکار را می‌توان به قمار و بازی خطرناکی تشبیه کرد که خود متأثر از استلزامات بالقوه سیاست خاجی این کشور می‌باشد. سیاست نزدیکی بیش از پیش آنکارا به حکومت اقلیم کردستان عراق بی‌تردید بر سرنوشست سیاسی کردهای ترکیه و بر هم زدن معادلات سیاسی میان حکومت آنکارا و کردها تأثیر‌گذار خواهد بود. اما با این تفاسیر همچنان مشاهده می‌شود که اراده حاکم در ترکیه بر محور گسترش روابط سیاسی، اقتصادی و امنیتی با کردستان عراق قرار دارد. در واقع از اوایل سال ۲۰۰۹ دیدگاه و رویکرد آنکارا نسبت به حکومت اقلیم کردستان (KRG) چرخشی جدی داشته است. در رویکرد جدید دیدگاهی حاکم شده است که بر خلاف گذشته از هرگونه انتقاد و اتهام نسبت به رهبر حکومت اقلیم کردستان عراق مبنی بر در اختیار گذاشتن قلمرو کردستان عراق برای پیکارجویان کرد که ترکیه را هدف حمله قرار می‌دهند فاصله گرفته است. طی سال‌های گذشته آنکارا همواره حکومت اقلیم کردستان عراق را به حمایت از حزب کارگران کردستان ترکیه (PKK) متهم می‌کرد. از این رو زمانی که آنکارا رسماً اعلام کرد که خواهان برقراری رابطه با حکومت اقلیم کردستان عراق است این سئوال به ذهن بسیاری خطور کرد که چرا ترکیه به دنبال برقراری رابطه با رهبران کرد عراقی است. این موضوع از آن جا پیچیده‌تر می‌شود که به اعتقاد سیاستمدارن پیشین و کنونی ترکیه، رهبران کرد عراق به دنبال ایجاد حکومت مستقل کردی هستند. در این مقاله برآنیم به بررسی مؤلفه‌ها و دلایل اصلی تأثیر‌گذار بر تغییر رفتار سیاسی آنکارا در قبال حکومت اقلیم کردستان عراق علیرغم چالش‌های احتمالی بپردازیم.

به اعتقاد برخی از کارشناسان سیاسی اتخاذ رویکردی مبتنی بر همکاری و همگرایی با کردهای عراق از سوی آنکارا دور از انتظار نبوده و عاری از منطق نیست. در این راستا آنکارا به منافع اقتصادی و امنیتی چشم دارد که بدون همکاری با حکومت اقلیم کردستان عراق دستیابی به آن امری محال می‌نماید. در زیر نگاهی اجمالی خواهیم داشت به منافع اقتصادی و امنیتی ترکیه در شمال عراق.

اهمیت ژئواکونومیک کردستان عراق

از نقطه نظر اقتصادی و ژئواکونومیکی پیوند آنکارا- اربیل امتیاز بزرگی برای ترکیه به‌خصوص در زمینه همکاری‌های حوزه انرژی محسوب می‌شود و بر قدرت مانور ترکیه به عنوان کانون اصلی ترانزیت انرژی منطقه به اروپا  می‌افزاید و موقعیت منحصر به فردی در اختیار آنکارا قرار می‌دهد. شمال عراق یکی از مهم‌ترین مناطق خاورمیانه است که به رغم وسعت نه چندان زیاد، سرشار از منابع هیدروکربنی است و در سال‌های اخیر حجم زیادی از سرمایه‌گذاری‌های خارجی را به سمت خود جذب کرده است. این در حالی است که رهبران حکومت اقلیم کردستان در معادلات نفت و گاز منطقه تقریباً توانسته‌اند حکومت مرکزی را بیرون از این بازی نفتی قرار دهند. در اکتبر سال ۲۰۱۱ حکومت اقلیم کردستان قراردادی بسیار جنجالی با اکسون موبایل (EXON MOBIL) برای اکتشاف نفت و گاز در شمال عراق امضاء کرد. این معاهده بدون رضایت و حتی بدون مشورت با بغداد امضاء شد که در نتیجه آن حکومت مرکزی طی بیانیه‌ای آن‌را غیر قانونی اعلام کرد.

در ماه می بغداد تلاش کرد تا مجموعه دیگری از بخش‌های اکتشافی را به حراج و مزایده بگذارد. اما هیچ یک از بازیگران بین‌المللی بزرگ حاضر نشدند از قراردادهای انحصاری با حکومت اقلیم کردستان عراق دست بکشند. وجود بازیگران و شرکت‌های فرامنطقه‌ای در منابع نفتی عراق، آنکارا را به تکاپو انداخت تا در دیپلماسی اقتصادی منطقه از سایر رقبا عقب نماند. از این رو در ماه می ترکیه و حکومت اقلیم کردستان عراق برنامه‌هایی را برای ساخت یک خط لوله اعلام کردند که به واسطه آن نفت شمال عراق را از طریق خط لوله جیحان به ترکیه انتقال دهد.

این خط لوله قادر به انتقال یک میلیون بشکه نفت در روز است و تا اوایل آگوست ۲۰۱۳ ساخت آن به پایان می‌رسد. در مرحله دوم این خط لوله مستقیم به خط لوله کرکوک- جیحان تا سال ۲۰۱۴ متصل می شود. حکومت اقلیم کردستان برنامه‌هایی برای صادر کردن نفت خام به ترکیه دارد که در آن نفت خام کردستان عراق پس از تسویه در ترکیه مجدداً به شمال عراق صادر می‌شود. توافق ترکیه و حکومت اقلیم کردستان عراق گرچه موضوعی اقتصادی است اما تبعات سیاسی جدی خواهد داشت و از اهمیت استراتژیک برخوردار است. اهمیت آن را باید در آن دانست که موجب تقویت و افزایش قدرت حکومت اقلیم کردستان می‌شود و بسترهای لازم برای استقلال این منطقه استراتژیک را مهیا می‌کند. باید خاطر نشان ساخت که شمال عراق علاوه بر اینکه بازار مهمی برای صاردات ترکیه به شمار می‌رود از نظر انرژی نیز برای آنکارا بسیار حیاتی است. نفت و گاز شمال عراق علاوه بر کاهش وابستگی ترکیه به منابع انرژی ایران و روسیه، بر اهمیت نقش ترانزیتی این کشور و انتقال نفت و گاز به بازارهای سراسر جهان خواهد افزود و این خود بر اهمیت ژئواکونومیک ترکیه به عنوان قطب اصلی انرژی منطقه می‌افزاید.

آشتی هورامی وزیر نفت و انرژی حکومت اقلیم کردستان چندی پیش اعلام کرد که ظرفیت تولید نفت خام منطقه کردستان شمال عراق ۳۰۰ هزار بشکه در روز است. با این حال کردستان عراق قادر به صادرات آن نمی‌باشد و علت آن بروز اختلاف میان حکومت اقلیم و دولت مرکزی در مورد هزینه پرداختی و مالی به حکومت اقلیم کردستان عراق است. با این حال وی اعلام کرد که میزان تولید نفت خام حکومت اقلیم تا پایان سال ۲۰۱۲ به ۴۰۰ هزار بشکه در روز خواهد رسید. حکومت اقلیم کردستان در ژوئن نیز اعلام کرد که با توجه به قراردادهایی که با شرکت‌های خارجی منعقد کرده است و سرمایه‌گذاری‌هایی که در حوزه انرژی صورت گرفته ظرفیت تولید نفت شمال عراق طی سه سال آینده بیش از ۴ برابر افزایش خواهد یافت. وزیر انرژی حکومت اقلیم کردستان همچنین خاطر نشان ساخت که بر اساس پیش بینی‌ها میزان تولید نفت منطقه حکومت اقلیم کردستان تا پایان سال ۲۰۱۵ به یک میلیون بشکه در روز خواهد رسید و تا پایان سال ۲۰۱۹ این میزان به حدود ۲ میلیون بشکه در روز نیز افزایش خواهد یافت.

وی همچنین افزود: «منابع نفتی ثابت شده در اقلیم کردستان حدود ۵ سال پیش ۱ میلیارد بشکه تخمین زده می‌شد اما امروزه با توجه به اکتشافات جدید این میزان به حدود ۴۴ میلیارد بشکه افزایش یافته است». امروزه بیش از ۴۰ شرکت بین‌المللی نفتی در کردستان عراق فعال هستند که طی ۵ سال گذشته موفق شده‌اند قراردهایی با حکومت اقلیم در مورد استخراج و صادرات نفت و گاز شمال عراق با رهبران کرد عراقی امضاء کنند. در این میان ترکیه حضور پررنگ و برجسته‌ای در میان سایر رقبا دارد. بیش از ۶۰ درصد کمپانی‌هایی که در کردستان عراق فعالیت می‌کنند متعلق به ترکیه می‌باشند. در اهمیت اقتصادی کردستان عراق برای ترکیه می‌توان به این موضوع اشاره کرد که در ادوار مختلف تجارت میان دو طرف چه در شرایط تنش‌آلود و چه در شرایط صلح و ثبات میان دو طرف دنبال شده است. حتی در سال ۲۰۰۸ زمانی که ۱۰۰ هزار سرباز ترک در مرز منطقه کردستان صف کشیده بودند دروازه مرزی خابور تنها برای چند ساعت بسته شد.

اهمیت استراتژیک کردستان عراق بر امنیت ترکیه

از دیرباز تاکنون ترکیه با مشکلات داخلی زیادی مواجه بوده است. اما اصلی‌ترین چالش سیاستمدارن ترک را باید در ناتوانی آنها در حل مسئله کردهای ترکیه دانست. بیش از چند دهه مبارزه کردهای ترکیه با دولت مرکزی علاوه بر اینکه منجر به ایجاد شکاف میان دولتمردان ترک و کردهای این کشور شده است، همواره از موانع جدی توسعه ترکیه به شمار می‌رود چرا که پیش‌زمینه و شرط اصلی توسعه در هر کشوری وجود امنیت و ثبات پایدار در آن کشور است. پیروزی حزب عدالت و توسعه و به قدرت رسیدن این حزب اسلام‌گرا در سال ۲۰۰۲ بر روابط دولت مرکزی و کردهای این کشور تأثیر گذاشت. رویکرد اصلی رجب طیب اردوغان در قبال کردها به رغم استفاده از ابزارهای خشونت‌آمیز و استمرار سیاست گذشته حاوی یک عنصر جدید بود. در سیاست جدید اردوغان گفتگو با احزاب سیاسی که مخالف خشونت هستند و گروه‌هایی که خواسته‌ها و مطالبات کردهای ترکیه را از طریق مسالمت‌آمیز دنبال می‌کنند سرلوحه حزب عدالت و توسعه در حل مشکل میان دولت و کردها قرار گرفت. مذاکرات اردوغان با اعضای حزب کردگرای صلح و دموکراسی، پذیرش تدریس به زبان کردی در مدارس مناطق کردنشین ترکیه، اعلام آمادگی رجب طیب اردوغان برای مذاکره با لیلا زانا به عنوان نماینده کردهای ترکیه و … از مصادیق بارز سیاست جدید آنکارا به شمار می‌رود.

از سوی دیگر ترکیه برای موفقیت سیاست جدید خود نیاز به متحدی جدید دارد. در این چارچوب می‌توان گفت یکی دیگر از دلایل اصلی توسعه روابط سیاسی و اقتصادی ترکیه با حکومت اقلیم کردستان تابعی است از نگرانی‌های امنیتی ترکیه در قبال کردهای این کشور. توسعه روابط آنکارا و حکومت اقلیم کردستان بی‌تردید تأثیر قابل توجهی بر کاهش تنش‌ها میان دولت مرکزی و کردهای ترکیه برجای خواهد گذاشت. در واقع رهبران کرد عراق می‌توانند از نفوذ خود برای کاهش خشونت‌ها در ترکیه بهره گیرند. در روابط تنش‌آلود منطقه خاورمیانه توسعه روابط ترکیه و حکومت اقلیم کردستان عراق یکی از معدود رویدادهای سیاسی است که در آن روابط دو بازیگر منطقه‌ای تا به این حد پیشرفت داشته و گسترش پیدا می‌کند. این روابط ناشی از تغییر افکار استراتژیکی و تاکتیکی هر دو طرف و به‌خصوص ترکیه است. روابط میان دو کشور در حال حاضر مسلماً بهترین روابطی است که تاکنون میان طرفین حکمفرما بوده است. چیزی که در اوایل سال ۲۰۰۸ زمانی که سربازان در طول مرزهای دو طرف صف کشیده بودند و روابط در پایین ترین حد خود قرار داشت تصور آن غیر ممکن بود. از اوایل دهه ۱۹۹۰ روابط بین دومین ارتش بزرگ ناتو و درحال توسعه یافته‌ و تشکل‌یافته‌ترین منطقه عراق وجود داشته است.

این روابط دارای نوسان بوده اما در عین حال همواره پی‌گیری شده است. نبرد طولانی مدت ترکیه با حزب کارگران کردستان این کشور گاه دربردارنده ورود ترکیه به کردستان عراق و تعقیب این گروه در داخل عراق بوده و گاه در زمان‌های دیگر منجر به همکاری با نیروهای کرد عراقی شده است. این نگاه که امکان شکست و یا خلع سلاح Pkk وجود دارد در حال حاضر و پس از گذشت چند دهه از فعالیت‌های نظامی این حزب، عملاً در میان سیاستمدارن ترک تغییر کرده و رخت بر بسته است. در واقع سیاست‌های آنکارا در قبال حزب کارگران کردستان پراگماتیستی و عمل‌گرایانه‌تر شده است. تغییر موضع ترکیه در قبال این گروه و به طور کلی در قبال حکومت اقلیم کردستان منعکس کننده واقعیت‌های اجتماعی و سیاسی است.

امروزه ترکیه درک کرده است که موضوع کردهای این کشور موضوعی پیچیده‌تر از آن است که گروهی مسلح در کوه‌های عراق و در مرزهای میان عراق و ترکیه پنهان شده و اقدام به حملات نامتقارن و چریکی می‌کنند. در دو سال گذشته یک پارادیم و الگویی جدید در میان سیاستمدران ترک در قبال مواجه با کردهای ترکیه شکل گرفته است. ترکیه بر آن است به عنوان یک بازیگر قدرتمند منطقه‌ای ایفای نقش کند که لازمه آن حل مشکلات داخلی کشور و پیش از همه دستیابی به یک تفاهم و صلح پایدار با کردهای ساکن ترکیه است. امروزه مباحث داخلی جدی در مورد مشکل کردها شکل گرفته است. مقامات ترک امروزه دیگر همچون گذشته تنش میان طرفین را تنها چالش ترکیه نمی‌دانند بلکه آن را به عنوان دغدغه کردها نیز درک می کنند.

به اعتقاد برخی از کارشناسان سیاسی، این سیاست جدید ترکیه از زمانی شکل گرفت که حکومت اقلیم کردستان عراق از یک بازیگر منطقه‌ای کوچک خارج شده و تبدیل به یک عنصر قدرتمند و استراتژیک در بازی پیچیده ژئوپلیتیک منطقه شده است. در حال حاضر و بر خلاف گذشته حکومت اقلیم کردستان نفوذ زیادی در عراق دارد. این نفود با توجه به مؤلفه‌های همچون نقش حیاتی حکومت اقلیم کردستان در تعارضات سیاسی، اقتصاد در حال شکوفایی و کشف ذخایر هیدرو کربنی به اثبات رسیده است. این تغییرات و شرایط متغیر، پتانسیلی استراتژیک به حکومت اقلیم کردستان بخشیده است که تکاپوی آنکارا برای برقرار روابط استراتژیک با حکومت اقلیم کردستان را در پی داشته است. امروزه شاهد حضور مکرر رهبران ترکیه در اربیل هستیم. از سوی دیگر سال گذشته رئیس حکومت اقلیم کردستان مسعود بارزانی بطور رسمی از ترکیه به عنوان رئیس حکومت اقلیم کردستان عراق بازدید کرد. امروزه حکومت اقلیم کردستان و ترکیه بطور رسمی در مورد (p.k.k)، کردهای ترکیه، موضوعات داخلی عراق، تحولات سیاسی کردستان، تجارت و اقتصاد، توسعه همکاری‌ها در حوزه  انرژی و بویژه امنیت گفتگو می‌کنند. این رهیافت نشان از اهمیت استراتژی حکومت اقلیم کردستان عراق در حل معضل امنیتی آنکارا در قبال گرایش‌های گریز از مرکز دارد.

چشم انداز رخداد

روابط آنکارا و منطقه شمال عراق از نظر تاریخی منوط به دو فاکتور بوده است. نخست حزب کارگران کردستان ترکیه (P.K.K) و دیگری تجارت میان دو منطقه. گرچه موضع ترکیه در قبال شمال عراق ظاهراً دارای یک پارادوکس است، اما باید توجه کرد که سیاست جدید آنکارا منتج از اقدامی منطقی در سطوح چندگانه است. افزایش تنش آنکارا با دمشق، کاهش روابط با ایران و عراق، وجود تهدیدی به نام گروه‌های مسلح کرد در ترکیه، شکاف فزاینده میان دولت مرکزی و کردهای ترکیه و رشد گرایش‌های گریز از مرکز از یک‌سو و نیاز ترکیه به متحدی جدید در منطقه برای مقابله با این چالش‌ها از الزامات سیاست خارجی ترکیه در توسعه روابط اقتصادی و امنیتی با حکومت اقلیم کردستان عراق است.  نفت و گاز در این منطقه استراتژیک از جهان همواره نقش تغییر دهنده بازی‌های سیاسی را ایفا کرده و در آینده نیز چنین نقشی را ایفا خواهد کرد.

ذخایر نفت و گاز کردستان عراق می‌تواند بیشتر نیازهای انرژی ترکیه را تأمین کند و این در حالی است که  در عین واحد یک منبع قابل اعتماد و پایدار انرژی برای اروپا از طریق خط لوله برنامه ریزی شده ناباکو فراهم ‌کند. هر چند که ترکیه خود از پیامدهای توسعه روابط با رهبران کرد و تأثیر آن بر کردهای ترکیه آگاه و بر این حقیقت واقف است که قرارداد خط لوله و دیگر قراردادهای حوزه انرژی با حکومت اقلیم کردستان بسترهای لازم برای ایجاد یک دولت مستقل کردی را مهیا می‌کند. اما ترکیه با پذیرش این موضوع به دنبال آن است با سیاست جدید حداقل رد‌پایی محکم در شمال عراق و در میان دولت بالقوه مستقل کردی در آینده ایجاد کند تا از این طریق در معادلات آتی در این منطقه از حداقل نقش و نفوذ برخوردار باشد.

منبع:کردپرس