منشور اتحادیه جهانی علمای مسلمان(۳) (اسلام و اصلاحات)

 

۱- ما ایمان داریم که خداوند متعال آدمی را «…فی أَحسن تقویمٍ» (تین/۴)(…در نیکوترین ساختار) آفریده و او را برای آبادانی و اصلاح زمین، جانشین خود قرار داده است:«…هو أَنشأَکم مِّن الأَرض و استعمرکم فیها…»(هود/۶۱)(…او شما را از زمین پدیدار کرد و شما را در آن به آبادانی گمارد…) و وظیفه و مأموریت پیامبران و فرستادگان را فراخوانی به توحید خدا و پرستش او و سپس اصلاح و مبارزه با فساد، قرار داده است: «و ما نرسل المرسلین إِلاَّ مبشِّرین و منذرین آمن و أَصلح فلا خوفٌ علیهم و لا هم یحزنون»(انعام/۴۸)(و ما پیامبران را جز نوید بخش و بیم دهنده نمی فرستیم. پس کسانی که ایمان آورند و به راه آیند، نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می گردند.) و حتی پیامبر خدا شعیب (ع) قوم خود “مدین” را به بسیاری از جنبه های اصلاحات اقتصادی فرا خواند؛ خداوند متعال می گوید:« و إِلی مدین أَخاهم شعیباً قال یا قوم اعبدوا الله ما لکم مِّن إِله غیره و لا تنقصوا المکیال و المیزان إِنَّی أراکم بخیرٍ و إِنَّی أَخاف علیکم عذاب یومٍ مُّحیطٍ، و یا قوم أَوفوا المکیال و المیزان بالقسط و لا تبخسوا النَّاس أَشیاءهم و لا تعثوا فی الأَرض مفسدین»(هود/۸۴ و۸۵)(و به سوی قوم مدین، برادرشان شعیب را فرستادیم که به ایشان گفت: ای قوم من! خداوند را بپرستید که خدایی جز او ندارید؛ و در پیمانه و ترازو، کم ننهید. من شما را در رفاه می یابم و بر شما از عذاب روزی فراگیر می هراسم. و ای قوم من! پیمانه و ترازو را با دادگری بپیمایید و چیزهای مردم را به آنان کم ندهید و در زمین تبهکارانه آشوب نکنید.) و سرانجام، رسالت او را پس از “توحید” این گونه خلاصه کرده است: «…إِن أُرید إِلاَّ الإِصلاح ما استطعت…»(هود/۸۸)(…تا آنجا که می توانم جز اصلاح نظری ندارم…) و برای همین، رهنمود الهی برای مؤمنین چنین بود:«و لا تفسدوا فی الأرض بعد إصلاحها و ادعوه خوفاً و طمعاً…»(اعراف/۵۶)(و در زمین، پس از سامان یافتن آن، تباهی نکنید و او را با بیم و امید بخوانید…) و همواره تأکید بر این سنت الهی ــ که تا روز قیامت پابرجاست ــ بوده که اصلاح، کار دشواری است و مفسدان به انجام آن نمی پردازند. البته این نیازمند آن است که انسان ابتدا خود را اصلاح کند تا بتواند در اصلاح جامعه، شرکت داشته باشد؛ زیرا خداوند «لا یصلح عمل المفسدین» (یونس/۸۱)(کار تبهکاران را به سامان نمی آورد.)

 ۲- ما ایمان داریم که حرکت اصلاحات همه جانبه در جهان اسلام امروزه بیش از هر زمان دیگری به یک ضرورت تبدیل شده است و این حرکت نمی تواند از آنچه در جهان معاصر روی می دهد جدا باشد. زیرا در پی تبدیل تمام جهان به دهکده ای کوچک، پیوند میان ملتها و تمدنها بیشتر شده است؛ همچنان که جنبش اصلاحات در کشورهای اسلامی نمی تواند نسبت به انبوه تجربیات بشری ــ اعم از آنچه که در جوامع اسلامی یا غیراسلامی به دست آمده ــ بی تفاوت باشد. جوامع غیر اسلامی در عرصه اصلاحات سیاسی دستاوردهای فراوانی داشته و ثبات و استقرار زیادی نصیب آنها ساخته که به رشد و توسعه اقتصادی منجر شده و توان تسلط بر رهبری جهان را به آنها بخشیده است. البته جنبش اصلاحات در کشورهای ما هرگز نمی تواند به دور از اصول والای اسلامی باشد و باید از این اصول الهام گیرد و به آنها پای بند باشد؛ ولی در پرتو درک و فهم تازه به تازه بشری، تنها به آنچه گذشتگان تقدیم کرده اند بسنده نکند و از مسائل و مشکلات زمانه به دور نباشد. رسول خدا (ص) می فرماید:«در میان شما دو چیز به جای گذاردم. اگر به آنها پای بند باشید، هرگز گمراه نخواهید شد: کتاب خدا و سنت پیامبرش.»(۱)

 ۳- ما ایمان داریم که به لحاظ علمی، دیگر پذیرفته نیست که بحران جوامع اسلامی معاصر را ساده اندیشی کنیم و آن را تنها بحران اخلاق و ارزشها یا مسئله مجازات و حدود الهی بدانیم. خداوند متعال می گوید:«…و نزَّلنا علیک الکتاب تبیانًا لِّکلِّ شیء و هدًی و رحمهً و بشری للمسلمین»(نحل/۸۹)(…و بر تو این کتاب ــ قرآن ــ را فرو فرستادیم که بیانگر هر چیز و رهنمود و بخشایش و نوید بخشی برای مسلمانان باشد.) زیرا کسی که متصدی وظیفه اصلاح می گردد، نباید از مشکلات پیچیده جوامع انسانی معاصر و از جوانب متعدد آن و پیوندهایی که با هم دارند غفلت ورزد. انقلابهای علمی و صنعتی پیاپی و پیشرفتهای هنگفت در وسایل و ابزارهای تولید و وسایط حمل و نقل و جابه جایی و رسانه های گروهی و انتقال و ذخیره سازی و کاربرد اطلاعات، همه و همه مشکلات اجتماعی تازه ای را خلق کرده و به بسیاری از مشکلات قدیمی، ابعاد تازه ای بخشیده است. برون رفت از عقب ماندگیهای اقتصادی و برنامه ریزی برای کمبود مواد غذایی و توزیع نادرست آن در جهان، حل مشکلات و آلودگی محیط زیست و توزیع نامناسب ثروت در کشورهای اسلامی و نبود تأمین اجتماعی در بسیاری از این کشورها و حل مشکلات روابط بین کشورها و توقف مسابقه تسلیحاتی با سلاحهای کشتار جمعی که قادرند طی چند لحظه تمام تمدن بشری را نابود سازند، همه و همه نیاز مبرم زمانه اند. سلطه برخی کشورهای بزرگ بر سازمان ملل متحد و شورای امنیت که به زیان حقوق ملتهای ضعیف و تمدنهای دیگر است، و مسائل فراوانی جز اینها، هیچ کدام نباید خارج از توجه و اهتمام جنبش اصلاحات اسلامی و خواستاران اجرای شریعت قرار داشته باشد.

 ۴- اصلاحات درونی:

ما ایمان داریم اصلاح حقیقی ــ که وحدت امت را پاس می دارد و آن را به سمت خیر و توسعه و رشد رهنمون می شود ــ اصلاح درونی و برخاسته از اصول ثابت امت و منافع و مصالح آن است که با استفاده از اسلام و نه دور ساختن یا تحریف و دگرگونی آن به بهانه اصلاحات صورت می گیرد. هدف فراخوانهای خارج از جهان اسلام به بهانه اصلاحات، در حقیقت ضربه زدن به امت است که با به جان هم انداختن نیروهای موجود در آن در صدد تداوم ضعف و امکان چیره شدن بر آن است. از جمله مهم ترین دلایل موفقیت آمیز گشتن اصلاحات، توافق نخبگان راهبر و محتوا و همکاری ایشان برای تحقق آن است.

 لازم است که در حال حاضر، علمای امت در سرتاسر جهان اسلام پرچمدار اصلاحات همه جانبه و آگاهی بخشی و تشویق امت به پیگیری این حرکت باشند. این امر زمانی تحقق یافتنی است که آنان همّ و غمّ امت را داشته و مهم ترین مشکلات آن را درک کنند و راه حلهایی همسو با اسلام، در چارچوب اجتهاد فقهی و فکری متناسب با زمانه و با بهره گیری از تجربیات دیگران و هماهنگ با اصول شریعت و قواعد و اهداف آن، ارائه دهند.

 رژیم های حاکم نیز باید بدانند که این اصلاحات حقیقی است که به آنها مشروعیت حضور می دهد و مصلحت امت نیز در آن است که در پی قرنها حاشیه نشینی، به متن زمانه باز گردد تا حیات اسلامی و رسالت انسانی خود را از سر گیرد و به شایستگی، نقش مطلوب خود را در تحقق دگرگونی و قانونمندی و اجرای اصلاحات ایفا نماید.

 همکاری و همدلی و هماهنگی میان بزرگان و علما، و میان اقشار مردم و نهادهای جامعه از یک سو و رژیمهای حاکم از سوی دیگر، ضامن واقعی همبستگی تمام امت در جهت تحقق اصلاحات است. هرگونه اختلافی میان اقشار مردم، احزاب یا قوای اصلی امت با حکام آن، راه دخالتهای گسترده بیگانه را می گشاید و کوششهای اصلاح طلبانه را با ناکامی روبه رو می سازد و اهداف دشمن را تحقق می بخشد. ممکن است برخی گمان کنند که در صورت همکاری با بیگانگان، حرکت اصلاحات شتاب بیشتری می گیرد؛ ولی اینان باید مطمئن باشند که بیگانگان آنها را برای انجام اصلاحات حقیقی یاری نمی دهند، بلکه بیشتر در پی تحقق اهداف خود یعنی پاره پاره کردن امت و به زیر یوغ خویش در آوردن آنند.

 ۵- اصلاحات سیاسی

 اصلاحات سیاسی در کشورهای اسلامی باید از اهمیت ویژه ای برخوردار باشد؛ زیرا تنها راه برقراری نظام سیاسی با ثبات است و راه تحقق اصلاحات در دیگر عرصه ها را هموار می سازد و وحدت امت در رویارویی با دشمنانش را تضمین می کند و مانع از تکه تکه شدن این کشورها [و تبدیل شدن آنها] به کشورهای متخاصمی می گردد که برای رویارویی با یکدیگر، دست به دامان بیگانگان می شوند.

 اصلاحات سیاسی در کشورهای اسلامی همچون تمام کشورهای جهان، بر سه پایه اساسی استوار است:

 پایه نخست عبارت است از آزادی عمل سیاسی برای همه شهروندان ضمن رعایت حقوق اساسی انسان بویژه حق اظهار نظر، آزادی بیان و تشکیل سازمانها یا جمعیتهایی برای فراخوانی به آن. این امر متضمن قانونمند ساختن اصل تعددّ احزاب سیاسی و ساماندهی رقابت میان آنها و احترام به نظرات دیگران است.

 پایه دوم عبارت است از نشأت گرفتن قدرت از مردم و تداوم آن در صورت تمایل و خواست آنان و نیز پذیرش اصل گردش مسالمت آمیز قدرت در چارچوب قانونی که وحدت امت را پاس دارد و عدم سوء استفاده از ابزارهای قدرت برای تثبیت استبداد و سرکوب و مصادره حقوق مردم و نیز تفکیک قوای سه گانه قانونگذاری، اجرایی و قضایی برای جلوگیری از انحصار یک جانبه آنها به استبداد؛ و سرانجام، اعطای مأموریت دفاع از همه امت ـ نه تنها رژیم ــ به نیروهای نظامی و امنیتی.

 پایه سوم عبارت از فرصت دهی به مردم برای نظارت و استیضاح سیاسی قوه اجرایی و تحقق استقلال کامل قوه قضایی و اینکه این قوه، مرجعیت عالی محاسبه عوامل همه قوا در نظر گرفته شود و به این ترتیب، شفافیت کار مسئولان در انجام وظایف خود و عدم سوء استفاده از مقام و منصب در جهت منافع شخصی یا گروهی تضمین گردد.

 تحقق این اطلاعات، زندگی سیاسی را بر پایه گفت و گو و همکاری بنا می نهد و هرگونه توجیهی برای افراط گرایی و درگیریهای داخلی را منتفی می سازد و در عین حال وحدت امت ـ حاکمان و محکومان، رهبران و توده ها ــ را در رویارویی با دشمنان و برای برنامه ریزی توسعه امکانات و بنای آینده، تضمین می کند و کمک می نماید تا در راه همکاری میان کشورهای اسلامی و نیل به فرمول وحدت آفرین مناسبی، گامهای جدّی برداشته شود.

 ۶- اصلاحات اقتصادی

 اقتصاد نیرومند از جمله مهمترین عوامل شکوفایی ملتها و توان آنها بر پاسداری از حاکمیت خویش و افزایش تأثیر بر کشورهای دیگر است؛ ثبات سیاسی در زندگی ملتها نیز مهم ترین عامل در نیرومندی اقتصاد آنهاست.

 اصلاحات اقتصادی در کشورهای اسلامی باید موضوعات زیر را سامان بخشد:

 ــ پژوهشهای علمی: امروزه، حرکت اقتصاد منحصر به رقابت آزاد نیست و پژوهشهای علمی، پایه و اساس هر رشد و توسعه اقتصادی را تشکیل می دهد و در عین حال پایه هرگونه پیشرفت تمدنی است. کشورهای اسلامی به دو دلیل از عقب ماندگیهای شدیدی در این گستره رنج می برند: دلیل نخست مهاجرت بسیاری از مغزهای خلاق به کشورهایی که ثبات سیاسی دارند و انسان می تواند در آنها آزادانه دیدگاههایش را بیان کند و به هدفهایش دست یابد. این مهاجران، تلاشهای علمی خود را تقدیم کشورهای میزبانشان می کنند؛ حال آنکه مردم خودشان از هر کس به آنها نیازمندترند. دلیل یا علت دوم در نظر نگرفتن بودجه کافی برای پژوهشهای علمی و گاه حتی اختصاص ندادن هیچ بودجه ای به آنهاست. رفع هر دوی این مشکلات و حرکت در راستای نهضت نوین علمی، کار چندان دشواری نیست؛ مشروط بر اینکه اراده صادقانه ای میان مسئولان وجود داشته باشد.

 ــ توسعه و صنعتی شدن: کشورهای اسلامی غالباً جزو کشورهای عقب مانده اقتصادی به شمار می روند و گاه آنها را در حال پیشرفت هم می نامند ولی بیشتر آنها با پیشرفت چندان میانه ای ندارند. ما نیازمند مطالعات جدّی برای تدوین برنامه همه جانبه توسعه و رشد اقتصادی در پرتو ثروتها و منابع طبیعی خود هستیم. ما به لحاظ مغزهای اقتصادی که توان چنین مطالعاتی را داشته باشند، فقیر نیستیم. کشورهای ما به لحاظ ثروت و منابع طبیعی، از جمله ثروتمندترین کشورهای جهان به شمار می روند؛ ولی نیازمند نظام سیاسی با ثبات و مصمّمی هستیم که این برنامه ها را به اجرا بگذارد و به بهانه دفاع از خود در برابر شورشها و تنش های داخلی ــ که از سوی نیروهای خارجی تغذیه و مورد بهره برداری قرار می گیرند ــ آنها را به بوته فراموشی نسپارد.

 این واقعاً ناپذیرفتنی است که بیشتر کشورهای ما هنوز وارد مرحله صنعتی نشده اند و همچنان ناگزیرند کوچک ترین کالای خود را ــ چه رسد به صنایع بزرگ نظامی و غیر نظامی ــ از دشمنان خریداری کنند.

 ــ همکاریهای اقتصادی: روابط اقتصادی میان بیشتر کشورهای جهان اسلام، بسیار ضعیف تر و محدودتر از روابط آنها با کشورهای دیگر[ خارج از جهان اسلام] است؛ حال آنکه اگر کشورهای اسلامی خود بازار اقتصادی واحدی را تشکیل دهند که کالاها و خدمات و تخصّص ها و مواد اولیه در آن به آسانی و بدون مالیات اندکی مبادله شود، کمک شایانی به رشد اقتصاد این کشورها می شود و جهان اسلام را تبدیل به قدرت اقتصادی بزرگی می کند. چه بسا تجربه هفت کشور اسلامی در این میان، بهترین دلیل بر این امر باشد؛ هر چند متأسفانه به دلایل شناخته شده ای، این تجربه، تجربه پیگیر و دنباله داری نگشت. همکاریهای اقتصادی میان کشورهای جهان اسلام خود گامی اساسی است که می تواند ما را به وحدتی اقتصادی رهنمون شود که همگان از برکات آن بهره برداری کنند؛ ولی شرط اساسی در این میان، وجود یا شکل گیری نظامهای سیاسی با ثباتی است که ضمن برخورداری از قدرت تصمیم گیری، اراده توسعه کشورشان را نیز داشته باشند.

 ــ تحریم های اقتصادی مردمی:درصد بزرگی از کالاهای مصرفی جهان اسلام، امروزه از تولیدات کشورهای بیگانه و حتی برخی کشورهای دشمن است که همین واقعیت، مایه قدرتمندی بیشتر اقتصاد آنها و تداوم عقب ماندگی اقتصادی کشورهای اسلامی گردیده است. علاوه بر این، قدرت گیری اقتصادی برخی کشورهای بیگانه و تداوم سیاستهای خصمانه آنها نسبت به امت ما و خواسته های بحق این امت بویژه مسئله فلسطین، بدین معناست که ما به دشمنان خود کمک می کنیم تا بتوانند به ما ضربه بزنند. فراخوان تحریم عام کالاهای بیگانه ــ تا زمانی که در کشورهای اسلامی ما جایگزینی برای آنها یافت می شود ــ امروزه ابزاری اساسی برای رویارویی با دشمنان و در عین حال وسیله ای برای بنا و توسعه اقتصاد ملی ماست و فراخوان تحریم کالاهای آمریکایی و صهیونیستی و تحریم شرکتهای پشتیبان رژیم صهیونیستی، امروزه بیانگر پای بندی ما به الزامات برادری و همبستگی اسلامی است و در صورت پای بندی همه ملل اسلامی به آن، دارای تأثیر فعّالی خواهد بود.

 پی نوشت ها :

 ۱٫ “الحاکم” به نقل از “ابن عباس” روایت کرده می گوید:”حدیث صحیح الاسنادی است”؛ “البیهقی” نیز آن را از “ابوهریره” با لفظ دیگری به این صورت، روایت کرده است:” من دو چیز برای شما به جای گذارده ام که هرگز پس از آنها، گمراه نخواهید شد: کتاب خدا و سنتم و این دو از هم جدا نمی شوند تا آنکه در روز محشر به من بپیوندند.”

مترجم: محمد مقدس