صد سال پس از سایکس – پیکو؛ مصائب یک قرارداد مرگبار

ضربه‌ای که توافق انگلیس و فرانسه به خاورمیانه و جهان زد
صد سال پس از سایکس – پیکو؛ مصائب یک قرارداد مرگبار

نویسنده: هایکو فلوتائو*
روشن نیست که وزارت امور خارجه در لندن و پاریس ۱۶ ماه مه امسال را با خشنودی و شادمانی جشن می گیرند و یا آن را به دست فراموشی می سپارند، شاید هم بارقه ای از انتقاد از خود را نشان خواهند داد. صد سال پیش از این بود که در ۱۶ ماه مه ۱۹۱۶ (برخی از منابع روز ۱۱ ماه مه را ثبت کرده اند) دیپلمات انگلیسی مارک سایکس و همتای فرانسوی اش فرانسوا ژرژ پیکو قرارداد تقسیم امپراتوری عثمانی را که شکستش در جنگ جهانی اول محتوم به نظر می رسید، امضا کردند.
هر فرد عرب که اندک آگاهی تاریخی دارد امروز که صد سال از این واقعه می گذرد هنوز احساس می کند که غرب از پشت به او خنجر زده است، زیرا شش ماه پیش از آن در روز ۳۰ ژانویه ۱۹۱۶ بود که سر هنری مک ماهون در خلال چهارمین و آخرین نامهٔ خود به حسین حاکم مکه چنین وانمود کرده بود که بریتانیای کبیر می تواند تأسیس یک کشور و یا اتحادی از کشورهای عربی را پس از پیروزی بر حکومت عثمانی متصور شود، که فقط به استثنای چند منطقه می تواند از عربستان سعودی تا مرزهای ترکیه کنونی را در بربگیرد.
اما آنچه سایکس – پیکو با به میان کشیدن پای روسیهٔ تزاری که در جنگ حیاتی و مماتی جهانی اول درگیر بود تصویب کردند درست برخلاف آن چیزی بود که سر هنری مک ماهون قول داده بود؛ تقسیم غنیمت عثمانی عمدتاً میان بریتانیا و فرانسه.
طبق این قرارداد لبنان و سوریه کنونی تحت قیمومیت فرانسه قرار گرفتند و چنانکه اتحادیه ملل تأسیس شده در سال ۱۹۲۰ نام گرفت، اردن، عراق و فلسطین (اسرائیل کنونی) تحت قیمومیت بریتانیا درآمد. در این قرارداد دیگر سخنی از پادشاهی متحد عربی که سر هنری مک ماهون قول داده بود در میان نبود. پس از آنکه حکومت بلشویکی تازه تأسیس در روسیه مفاد این قرارداد را در سال ۱۹۱۷ فاش کرد اعراب مثل امروز آن را خیانت و خنجر از پشت خواندند.

یکی از روزنامه های معتبر آلمانی چندی پیش نوشته بود که این قرارداد سایکس – پیکو حداقل واجد نظم باثباتی بود که صد سال دوام داشت و امروز در معرض خطر است و ایالات متحده به جز اشغال عراق توسط جورج بوش در سال ۲۰۰۳ مداخله ای در منطقه خاور نزدیک نداشته است. اگرچه در صحت این حکم شکی نیست اما اسلاف استعماری ایالات متحده یعنی فرانسه و بریتانیا واجد یک سلسله مداخله هایی بودند که جنگی را که جورج بوش در عراق به راه انداخت را می توان به آسانی در تداوم آن ارزیابی کرد.
ابتدا باید یادآوری کرد که پیمان سایکس – پیکو زمینهٔ تاریخی خودش را داشته است. بریتانیایی ها در سال ۱۸۸۱ در مصر جا خوش کرده بودند. اگر از این منظر به این امر نگاه کنیم این قرارداد مرگبار برای عرب ها تنها ادامهٔ سیاست های استعماری اروپایی ها در خاور نزدیک بود و گذشته از آن آغازگر یک رشته مداخله های کشورهای غربی در این منطقه به شمار می رفت و جنگی که جورج دبلیو بوش در سال ۲۰۰۳ علیه رژیم صدام حسین به راه انداخت نقطهٔ اوج تراژیک آن تاکنون بوده است.
درست یک سال پس از انعقاد پیمان سایکس – پیکو بود که بریتانیایی ها پس از تصرف بغداد در سال ۱۹۱۷ مبادرت به ایجاد یک کشور به نام عراق کردند که می بایست شامل شیعیان، سنی ها و کردهای ساکن این منطقه باشد. کارگزار غیرنظامی بریتانیایی مستقر در بغداد به نام آرنولد ویلسون به لندن تلگرام زد که این طرح «جواز یک فاجعه به تمام معنا» است. او بعدها نوشت که دو میلیون مسلمان شیعی حاضر نخواهند بود تا به حکومت اقلیت سنی تن دهند. یک میسیونر آمریکایی به گرترود بل، محقق و ماجراجوی بریتانیایی ساکن بغداد و همدست حکومت اشغالگر بریتانیایی نوشت که تلاش برای کشیدن یک خط دور عراق و وحدت سیاسی نامیدن آن «مقابله با چهار هزار سال تاریخ» است.
چندی نگذشت که منازعه های سیاسی آغاز شد. در سال ۱۹۲۰ کردها در شمال دست به شورش علیه بریتانیایی ها زدند که به قیمت کاربرد گازهای سمی توسط بریتانیایی ها سرکوب شد. فرانسوی ها در سوریه پنج کشور مجزا تشکیل دادند (با لبنان حتی شش کشور). در سال ۱۹۲۰ ابتدا دروزی ها و سپس اقلیت های مذهبی و قومی دیگر علیه فرانسوی ها دست به شورش زدند. پس از شکست فرانسوی ها توسط آلمان هیتلری، سوریه در سال ۱۹۴۰ تحت حاکمیت حکومت ویشی ژنرال پاتن قرار گرفت و تنها در سال ۱۹۴۴ بود که استقلال خود را بازیافت.
در فلسطین (اسرائیل کنونی) عرب های فلسطینی از سال ۱۹۳۶ تا ۱۹۳۹ علیه تلاش های سلطه گرانهٔ خشونت زای یهودیان شورش کردند. بریتانیایی ها این شورش ها را سرکوب کردند، پنج هزار فلسطینی جان باختند و ۱۰ هزار نفر مجروح شدند. یهودیان ۴۶۳ و بریتانیایی ها ۱۰۱ کشته دادند.
مهم ترین مداخلهٔ غرب که ناگوارترین پیامدها را در برداشت، پشتیبانی غرب از صهیونیست های رادیکال بود که مبارزه شان علیه فلسطینی های ساکن این منطقه به تأسیس حکومت اسرائیل انجامید. بدیهی است که یهودیان پس از سده ها پیگرد در اروپا و پس از وقوع هولوکاست از حق امنیت حیاتی برخوردار بودند. اما کشوری که صهیونیست ها در فلسطین برپا کردند علیه خواست مردم فلسطینی ساکن در این منطقه عملی شد. در این میان کم نبودند افرادی چون هانا آرنت که اگرچه خواهان تأسیس حکومت یهودی در فلسطین بودند اما هشدار می دادند که نمی توان آن را علیه خواست مردم ساکن آن تشکیل داد در غیر این صورت کشور اسرائیل به قلعهٔ محصورشده ای تبدیل خواهد شد. این پیشگویی چنانکه پیداست تمام و کمال به واقعیت پیوسته است.
این مداخله ها به جنگ های تمام عیاری انجامید زیرا همه کسانی که در این کار دست داشتند می بایست بدانند که عرب ها بی مقاومت به تشکیل یک حکومت بیگانه در سرزمین های آبا و اجدادی خود تن نخواهند داد. چنین بود که در سال های ۱۹۴۸/۱۹۴۹ جنگ میان فلسطینی ها و اسرائیلی ها به وقوع پیوست که اسرائیلی ها آن را «جنگ رهایی بخش» می نامند. در سال ۱۹۶۷ جنگ شش روزه، که اسرائیل طی آن کرانه غربی رود اردن را تسخیر کرد – سال ۲۰۱۷ پنجاه سالگی آن است – و از آن پس حکومت اشغالگر سختگیرانه ای را پابرجا نگهداشته است. نیروهای مصری در سال ۱۹۷۳ برای بازپس گیری شبه جزیره سینا از آبراه سوئز گذشتند و اسرائیل در سال ۱۹۸۲ به خاک لبنان تجاوز کرد تا مقر یاسر عرفات و سازمان آزادی بخش فلسطین را از این کشور براند. پیش از آن در سال ۱۹۷۰ حسین پادشاه اردن نیروهای فلسطینی عرفات را از امّان که به یک دولت در دولت در این شهر تبدیل شده بود تارانده بود. تأسیس «سازمان آزادی بخش فلسطین» و بعدها شکل گرفتن «سازمان مقاومت اسلامی» حماس نتیجهٔ مستقیم تأسیس حکومت اسرائیل علی رغم خواست فلسطینیان بود. اینکه اسرائیل از فرصت در سال های ۱۹۴۸/۱۹۴۹ سوءاستفاده کرد و صدها هزار فلسطینی را از خانه و کاشانه خود تاراند به اندازهٔ کافی مستند است اما هنوز در آگاهی افکار عمومی غرب نقش نبسته است.

در خارج از فلسطین نیز غرب دست به مداخله هایی زد که متضمن پیامدهای مرگبار برای کل منطقه بوده است؛ مثلاً در سال ۱۹۵۳. در سال ۱۹۵۱ محمد مصدق نخست وزیر ایران با ملی کردن صنعت نفت دست انگلیسی ها را از آن کوتاه کرد. بریتانیایی ها در اوایل این سده به حوزه های نفتی آبادان چنگ انداخته و با پرداخت بهای ناچیز و صدور آن به انگلستان بهره کشی از آن منابع را آغاز کردند. این بهره کشی از آن جهت برای این کشور دریانورد اهمیت داشت که در حین جنگ جهانی اول تمام ناوهای جنگی خود را به یاری نفت ایران از زغال سنگ به سوخت نفت تبدیل کرد.
بدیهی بود که بریتانیایی ها و آمریکایی ها به سلب مالکیت نفت توسط مصدق گردن نمی نهادند و در دوران جنگ سرد نخست وزیر ایران را به کمونیست بودن متهم کرده و شخصی به نام نورمن شوارتسکوف، پدر ژنرالی که در سال ۱۹۹۱ نیروهای صدام را از کویت بیرون راند، به همراه کرمیت روزولت، مأمور سیا طرح انجام عملیات کودتایی علیه مصدق نخست وزیر نافرمان را طرح ریزی کردند. با انجام این کودتا مصدق سرنگون و شاه به رأس حکومت بازگشت. نلسون ماندلا قهرمان آزادی خواه آفریقای جنوبی یک بار گفته بود که سرنگونی مصدق در سال ۱۹۵۳ بالاجبار به سرنگونی رژیم شاه در سال ۱۹۷۹ و قدرت گیری آیت الله خمینی انجامید. سقوط حکومت محمد مصدق به ضربه ای جبران ناپذیر برای مردم منطقه باقی مانده است – ایرانی ها و عرب ها به یک اندازه، مثل پیمان سایکس – پیکو در سال ۱۹۱۶.
چیزی از قدرت گیری آیت الله خمینی نگذشته بود که رقیب بزرگ این کشور یعنی صدام حسین در روز ۲۲ سپتامبر ۱۹۸۰ به کشور همسایهٔ خود حمله برد. این جنگ خونین هشت سال تمام طول کشید. یقین است که غرب بلاواسطه در ترغیب به انجام این جنگ دست نداشت. اما این که دو کشور نفت خیز منطقه خلیج فارس همدیگر را خنثی می کردند به سودشان بود. آمریکایی گاه ایرانی ها و گاه عراقی ها را به نسبت شرایط جنگی مورد حمایت قرار می دادند. در این محاسبات یک میلیون کشته جنگی جایی را اشغال نمی کرد. مسئله نفت و سلطه بر مخازن نفتی بود. یکی از دلالان نفتی غربی در آن روز گفته بود: «ما جنگ ایران – عراق را آغاز کردیم و من می گویم، ما این جنگ را آغاز کردیم تا یک کشور را به دست کشور دیگر نابود کنیم.» سر آخر پس از هشت سال جنگ هر دو کشور رقیب دست کشیدند. غرب به هدف خود رسیده بود: هیچ کدام از طرفین نه ایران و نه عراق نمی توانستند در حکم حاکم مطلق منابع نفتی ظاهر شوند.
و جنگی که در سال ۱۹۹۱ برای بیرون راندن عراق از کویت اشغالی توسط رژیم صدام انجام گرفت. درست است که شورای امنیت سازمان ملل متحد به ائتلاف تحت رهبری آمریکا برای وارد شدن در جنگ با عراق مأموریت داد و در ظاهر یک جنگ سازگار با حقوق بین الملل ارزیابی می شود. اما آیا نحوهٔ انجام جنگ هم با حقوق بین الملل سازگار بود؟ نورمن شوارتسکوف هفته های متمادی این کشور را با بمباران های بی وقفه با خاک یکسان کرد تا گویا با تخریب زیرساخت های نظامی کشور راه های مبادلاتی تسلیحاتی را قطع کند. اما آیا برای رسیدن به این مقصود لازم بود پل های بغداد را که بیش از ششصد کیلومتر از مناطق جنگی دور بود تخریب کند؟
تنها پس از آنکه سروصدای جنگ خوابید روشن شد که: هدف کارزار بمباران آمریکایی ها این بود که تا حد ممکن زیرساخت های غیرنظامی عراق را نابود کند و نگذارد این کشور نسبتاً پیشرفتهٔ عربی به این زودی ها به جبران خسارات جنگی نائل آید. تأثیر مطلوب آن حذف یکی از مخالفان جدی اسرائیل در میان اعراب از صحنه بود.
و بالاخره ماه مارس مرگبار سال ۲۰۰۳؛ دوازده سال پیش از آن نورمن شوارتسکوف پسر تلاش کرده بود رئیس جمهور، جورج بوش را متقاعد سازد که اجازهٔ ورود مستقیم به بغداد و سرنگونی قطعی صدام را داشته باشد. اما جورج بوش پدر پیشاپیش می دانست که چنین کاری بدون کسب حمایت شورای امنیت سازمان ملل چه پیامدهایی می توانست در برداشته باشد: هرج ومرج در کشور. اما بوش پسر کاری به عقل پدر نداشت. او با یک کارزار بی مانند فریب و نیرنگ رسالت «تغییر رژیم» در عراق را آغاز کرد: صدام حسین سلاح های امحاء جمعی انبار کرده، صدام حسین در پی تأمین اورانیوم از آفریقای غربی بوده، در خیابان های بغداد دسته های القاعده دست به زورگیری می زنند، اتهامی بسا کذب، زیرا هیچ حاکم مستبدی در تراز صدام حسین به هیچ وجه به رقیب سیاسی اش اجازه چنین کاری را نمی داد.
آمریکایی ها از لحاظ نظامی دست بالا را داشتند و پیروز شدند، اما کشور را از نظر سیاسی به هرج ومرج انداختند. پل برمر کارگزار غیرنظامی عراق حزب حاکم بعث و ارتش را منحل کرد و بدین ترتیب هزاران نفر از کارمندان دولتی و ارتشیان کارشان را از دست دادند، گروه های تروریستی مثل «القاعدهٔ میان دورود» و گروه هایی مثل «حکومت اسلامی شام» که از صفر آغاز کردند تلاش کردند تا از خلأ ایجادشده استفاده کرده و آن را پر کنند. هرج ومرج به اوج خود رسید و سوریه را نیز که جورج بوش عجالتاً از تغییر رژیم آن صرف نظر کرده بود، زیرا زیر بار هرج مرج ایجاد شده در عراق مانده بود، فراگرفت. نتیجه اینکه دخالت نظامی آمریکایی ها در عراق سال ۲۰۰۳ تاکنون بزرگترین مداخلهٔ غرب پس از انعقاد پیمان سایکس – پیکو بوده است. شاید غربی ها این تداوم مرگبار را تشخیص ندهند، اما از حافظهٔ تاریخی مردم دنیای عرب ها نازدودنی است.
مسئلهٔ مداخله های غرب در خاور نزدیک موضوع کتاب های فراوانی بوده است، اما یک پرسش غیرتاریخی همچنین باقی است و اینکه: بدون پیمان سایکس – پیکو و مداخله های غربی متعاقب آن، امروز این منطقه چه وضعیتی می داشت؟ دنیای صلح جوی عربی؟ جوامع عربی تا به امروز عمدتاً جامعه دودمانی و طایفه ای باقی مانده است. درگیری های حاکم در این کشورها نه منازعات میان کشورهای ملی، بلکه میان همین طوایف، دودمان ها و فامیلی است. این انتظار که خاور نزدیک بدون مداخلهٔ غربی ساختاری مسالمت جو باقی می ماند توهمی بیش نیست. افزون بر آن پس از انعقاد پیمان سایکس – پیکو در سال ۱۹۱۶ و به تدریج با کشف منابع نفتی بی شک مقدمهٔ مداخله های مکرر کشورهای گوناگون فراهم شد. به یک سخن نمی شد انتظار داشت که صلح جاودانی در این منطقه برقرار باشد.
سر آخر اینکه هر چقدر هم پیمان سایکس – پیکو برای توسعهٔ حوزهٔ کشورهای عربی پیامدهای وخیمی در برداشته، اما در همان حال یک شانس و امکان را هم با خود داشته است؛ شکل گیری تدریجی ساختار دمکراتیک در کشورهای تازه تأسیس. اما حکام عربی کشورهای ملی تازه تأسیس هیچ وقت در خدمت مردم خود نبوده اند. حفظ قدرت همواره هدف اصلی آنان بوده است. عرب ها از ایجاد همبستگی برای نمونه علیه نظم ایجادشده در پی این پیمان غفلت کردند. شاهان و حکام کشورهای ملی ایجادشده از سوی غرب در این منطقه تنها به فکر منافع خود بودند. آری مداخله های مرگبار غرب پس از سال ۱۹۱۶ واقعیت دارد. اما عرب ها نیز علیه این زورگویی مرزی همبستگی از خود نشان ندادند، بدین خاطر هم اعتراض نخبگان حاکم در کشورهای عربی علیه این پیمان خنک و بی مزه است.

* خبرنگار سابق روزنامهٔ «زود دویچه سایتونگ» در خاورمیانه مستقر در قاهره

ترجمه: واهیک کشیش زاده

منبع : دیپلماسی ایرانی