سید عدنان فلاحی

در نوشتار حاضر درباره‌ی سن ازدواج‌ ام المؤمنین عائشه‌، ما دست به کند و کاو در منابع تاریخی، روایی و حدیثی زده و تناقضات این روایات را به تفصیل روشن خواهیم کرد.

نخست: نقل و بررسی روایات غالب که عائشه‌ را در هنگام ازدواج کودک به شمار آورده‌اند:

در جلد هشتم کتاب طبقات ابن سعد (متوفی ۲۳۰هـ) که جامع‌ترین منبع کهن شناخت صحابه، تابعین و اتباع است چنین آمده:

 «سمعت عائشه تقول تزوجنی رسول الله فی شوال سنه عشر من النبوه فبل الهجره لثلاث سنین وأنا ابنه ست سنین وهاجر رسول الله صلى الله علیه وسلم فقدم على المدینه یوم الاثنین لاثنتی عشره لیله خلت من شهر ربیع الاول وأعرس بی ‌فی شوال على رأس ثمانیه أشهر من المهاجر وکنت یوم دخل بی‌ابنه تسع سنین: شنیدم عایشه مى‏گفت پیامبر (ص) در ماه شوال سال دهم بعثت و سه سال پیش از هجرت مرا که شش ساله بودم به همسرى برگزید و پیامبر هجرت فرمود و به روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول وارد مدینه شد و در ماه شوال‌‌ همان سال که هشتمین ماه هجرت بود با من زفاف فرمود و در آن هنگام نه ساله بودم» (الطبقات الکبری۸/۵۸)

 «عائشه قالت تزوجنی رسول الله وأنا بنت ست سنین ودخل علی وأنا بنت تسع سنین… وإنی لالعب بالبنات مع الجواری: عایشه ما را خبر داد که مى‏گفته است رسول خدا مرا در حالى که شش ساله بودم به همسرى برگزید و در حالى که نُه سال داشتم با من زفاف فرمود،… در حالى که با دخترکان و همراه کنیزکان بازى مى‏کردم» (الطبقات الکبری۸/۵۹)

بنا به روایات فوق که یکی از آن‌ها از زبان خود عائشه‌ است، محمد (ص) در ۶ سالگی با عائشه‌ ازدواج و در نه سالگی با او زفاف کرده است. اما روایات دیگر سن ازدواج را ۷ سالگی می‌دانند:

 «عن أبی عبیده أن النبی صلى الله علیه وسلم تزوج عائشه وهی ابنه سبع سنین وبنى بها وهی ابنه تسع سنین ومات عن‌ها وهی ابنه ثمانی عشره: ابو عبیده ما را خبر داد که مى‏گفته است پیامبر (ص) عایشه را در هفت سالگى عقد و در نه سالگى با او زفاف فرمود و رسول خدا به هنگامى که عایشه هیجده ساله بود رحلت فرمود» (الطبقات الکبری۸/۶۰)

 «عن عائشه قالت تزوجنی رسول الله وأنا ابنه سبع سنین وبنى بی‌وأنا ابنه تسع: عایشه ما را خبر داد که مى‏گفته است پیامبر (ص) در هفت سالگى مرا عقد فرمود و در نه سالگى با من زفاف کرد» (الطبقات الکبری۸/۶۱)

بر اساس دو روایت فوق که یکی از آن‌ها مجدداً از زبان خود عائشه می‌باشد پیامبر در ۷ سالگی با عائشه‌ ازدواج کرد و این با روایت دیگری از عائشه‌ که می‌گوید در ۶ سالگی ازدواج کرده در تناقض است.

 «حدثنی عبید بن إسماعیل: حدثنا أبو أسامه، عن هشام، عن أبیه قال: توفیت خدیجه قبل مخرج النبی صلى الله علیه وسلم إلى المدینه بثلاث سنین، فلبث سنتین أو قریبا من ذلک، ونکح عائشه، وهی بنت ست سنین، ثم بنى بها وهی بنت تسع سنین: عبید بن اسماعیل از ابواسامه از هشام از پدرش نقل کرده که خدیجه سه سال قبل از هجرت فوت کرد و پیامبر بعد از حدود دو سال با عائشه‌ ازدواج کرد در حالی که او دختری شش ساله بود و در نه سالگی با او زفاف کرد» (صحیح بخاری: باب «تزویج النبی صلى الله علیه وسلم عائشه» حدیث۳۶۸۳)

 «عن عائشه رضی الله عنها قالت: ما غرت على امرأه ما غرت على خدیجه، من کثره ذکر رسول الله صلى الله علیه وسلم إیا‌ها، قالت: وتزوجنی بعد‌ها بثلاث سنین..: از عائشه نقل شده است که به هیچ زنی به اندازه خدیجه، حسادت نکردم؛ زیرا رسول خدا بسیار از او یاد می‌کرد رسول خدا سه سال بعد از خدیجه با من ازدواج کرد..» (صحیح بخاری: باب «تزویج النبی صلى الله علیه وسلم خدیجه» حدیث۳۶۰۶)

 «توفیت خدیجه لعشر خلون من شهر رمضان وذلک قبل الهجره بثلاث سنین وهی یومئذ بنت خمس وستین: خدیجه ده روز بعد از ماه رمضان سه سال پیش از هجرت در شصت و پنج سالگى درگذشت» (الطبقات الکبری۸/۱۸)

 «وَتَزَوَّجَهَا نَبِیُّ اللهِ قَبْلَ مُهَاجَرِهِ بَعْدَ وَفَاهِ الصِّدِّیْقَهِ خَدِیْجَهَ بِنْتِ خُوَیْلِدٍ، وَذَلِکَ قَبْلَ الهِجْرَهِ بِبِضْعَهَ عَشَرَ شَهْراً، وَقِیْلَ: بِعَامَیْنِ.

وَدَخَلَ بِهَا فِی شَوَّالٍ سَنَهَ اثْنَتَیْنِ، مُنَصَرَفَهُ – عَلَیْهِ الصَّلاَهُ وَالسَّلاَمُ – مِنْ غَزْوَهِ بَدْرٍ، وَهِیَ ابْنَهُ تِسْعٍ: عائشه‌ بعد از وفات خدیجه، و در حدود ده ماه قبل از هجرت، با پیامبر ازدواج کرد. برخی گفته‌اند دو سال قبل از هجرت با پیامبر ازدواج کرد. پیامبر در سال دوم هجرت با او زفاف کرد و او از حضور در بدر معاف شد در حالی که نه سال داشت» (سیر اعلام النبلاء۲/۱۳۵: ذیل تذکره عائشه بنت ابی بکر)

بر اساس روایات فوق،‌ام المؤمنین خدیجه در سال ۱۰ بعثت (سه سال قبل از هجرت) فوت کرده و ‌ام المؤمنین عائشه‌ دو یا سه سال بعد (یعنی سال اول هجرت و ۱۳بعثت) با پیامبر ازدواج کرد. بنابر همین روایات، او سه سال بعد از ازدواج وارد خانه پیامبر شده و با او زفاف کرد یعنی عائشه‌ در سال ۲ یا ۳ هجرت رسما وارد خانه پیامبر شد. هرچند بررسی روایات دیگر و ریز شدن بیشتر ما را به سال ۴ هجرت هم می‌رساند. که اینجا مجال بررسی بیشتر نیست.

دوّم: سن أسماء خواهر عائشه:

أسماء دختر ابوبکر صدیق، همسر زبیر بن عوام و مادر عبدالله بن زبیر، کی به دنیا آمد؟

ابن عبدالبر قرطبی (متوفی۴۶۳هـ) می‌نویسد: «وتوفیت أسماء بمکه فی جمادى الأولى سنه ثلاث وسبعین بعد قتل ابن‌ها عبد الله بن الزبیر.. وقد بلغت مائه سنه: اسماء در جمادی الاول سال هفتاد و سه هجری بعد از قتل پسرش عبدالله بن زبیر در مکه فوت کرد.. او صد سال عمر کرد» (الاستیعاب فی معرفه الاصحاب۴/۱۷۸۲، ۱۷۸۳۱) بنا بر این روایت ابن عبدالبر، اسماء ۱۰۰سال عمر کرده و به سال ۷۳هجری درگذشته است یعنی: ۷۳-۱۰۰=۲۷ پس اسماء در سال اول هجرت ۲۸ ساله بوده یا به تعبیر دیگر متولد ۲۷ سال قبل از هجرت است. روایات دیگری در این باب را از اصلیترین کتب سیره و تراجم ذکر خواهیم کرد:

ابن سعد می‌نویسد: «وماتت أسماء بنت أبی بکر الصدیق بعد قتل ابن‌ها عبد الله بن الزبیر بلیال وکان قتله یوم الثلثاء لسبع عشره لیله خلت من جمادی الاولى سنه ثلاث وسبعین: گویند اسماء دختر ابو بکر صدیق چند شب پس از کشته شدن پسرش عبد الله بن زبیر درگذشت، و کشته شدن او به روز سه شنبه هفدهم جمادى الاول سال هفتاد و سه بوده است» (الطبقات الکبری۸/۲۵۵)

مورخ مشهور اهل سنت ذهبی (متوفی۷۴۸هـ)، سن اسماء را به هنگام قتل عبدالله پسرش ۱۰۰ سال می‌شمارد: «وَکَانَتْ بِنْتَ مائَهِ سَنَهٍ: او زنی صد ساله بود» (سیر اعلام النبلاء۲/۲۹۳)

ابن عساکر الدمشقی الشافعی (متوفی۵۷۱هـ) می‌نویسد: «کانت أخت عائشه لأبیها وکانت أسن من عائشه ولدت قبل التاریخ بسبع وعشرین سنه: اسماء از جانب پدر، خواهر عائشه و بزرگ‌تر از وی بود، اسماء بیست و هفت سال قبل از تاریخ به دنیا آمده بود» (تاریخ مدینه دمشق ج۶۹ص۹)

عزالدین الجزری معروف به ابن اثیر (متوفی۶۳۰هـ) می‌نویسد: «ان اَسْمَاء عاشت وطال عُمر‌ها، وعمیت، وبقیت الى ان قتل ابنها عَبْد الله سنه ثلاث وسبعین.. وماتت ولها مائه سنه: اسماء مدت طولانی عمر کرد او نابینا شد و تا زمان کشته شدن پسرش عبدالله در سال هفتاد و سه هجری زنده ماند.. او در صد سالگی درگذشت» (أسد الغابه فی معرفه الصحابه ذیل تذکره «اَسْمَاء بِنْت ابی بکر الصدّیق»)

المسعودی مورخ و فقیه شافعی معتزلی (متوفی۳۵۴هـ) می‌نویسد: «ودخل ابن الزبیر على أمه أسماء بنت أبی بکر الصدیق رضی اللهّ عنه وقد بلغت من السِّنِّ مائه سنه لم تَقَعْ لها سن، ولا ابیضَّ لها شعر، ولم ینکر لها عقل: [در اثنای محاصره مکه توسط حجاج] ابن زبیر پیش مادر خود اسماء دختر ابوبکر صدیق رفت. وی به صد سالگی رسیده بود اما هوز یک دندانش نیفتاده و یک مویش سفید نشده بود و عقل و هوشش هم پا برجا بود» (مُرُوج الذهب و معادن الجواهر ج۲ ذیل «ابن الزبیر وأمه أسماء بنت أبی بکر»: ص۳۹۸)

ما به همین مقدار از روایات مورخین و محدثین مشهور بسنده می‌کنیم که نشان می‌دهد اسماء دختر ابوبکر و خواهر عائشه‌ ۲۷ سال قبل از هجرت متولد شده و در سال ۷۳هجری در سن ۱۰۰ سالگی فوت کرده است.

سوّم: رابطه‌ی سن عائشه‌ با خواهرش اسماء:

ابن عساکر می‌نویسد: «وکانت أخت عائشه لأبی‌ها قال ابن ابی الزناد وکانت أکبر من عائشه بعشر سنین: اسماء از جانب پدر، خواهر عائشه بود. ابن ابی زناد گفته که او ده سال از عائشه‌ بزرگ‌تر بود» (تاریخ مدینه دمشق ج۶۹ص۸)

ذهبی می‌نویسد: «وَکَانَتْ أَسَنَّ مِنْ عَائِشَهَ بِبِضْعَ عَشْرَهَ سَنَهً: اسماء تقریباً ده سال از عائشه‌ مسن‌تر بود» (سیر اعلام النبلاء۲/۲۸۸)

او همین موضوع را از ابن ابی الزناد نقل می‌کند: «قَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بنُ أَبِی الزِّنَادِ: کَانَتْ أَسْمَاءُ أَکْبَرَ مِنْ عَائِشَهَ بِعَشْر: عبدالرحمن ابن ابی الزناد گفته که اسماء ده سال از عائشه‌ بزرگ‌تر بود» (سیر اعلام النبلاء۲/۲۸۹)

ابوالفداء ابن کثیر الدمشقی (متوفی۷۷۴هـ) می‌نویسد: «وهی أکبر من أختها عائشه بعشر سنین: [اسماء] از خواهرش عائشه‌ ده سال بزرگ‌تر بود» (البدایه و النهایه۸/۳۸۱)

حالا با توجه به موارد فوق اگر عائشه‌ در سال دوم هجری به خانه پیامبر رفته باشد: اسماء در سال دوم هجری ۲۹ سال سن داشته است و چون عائشه‌ ۱۰ سال از او کوچک‌تر بوده پس عائشه‌ در سال دوم هجری دختری ۱۹ساله بوده که با پیامبر ازدواج کرده است همچنین اگر سال ازدواج را ـ بنا به روایات دیگر ـ سوم یا چهارم هجری فرض کنیم سن عائشه‌ در هنگام ازدواج به ۲۰ یا ۲۱ سال می‌رسیده است. ما در اینجا سعی کردیم تا بر مبنای روایات مربوط به اسماء خواهر‌ ام المؤمنین عائشه‌ سن ازدواج ایشان را استخراج کنیم و تناقضات حاد میراث روایی و حدیثی را مشخص کنیم.

چهارم: می‌توان با روش دیگری هم سن ازدواج ایشان را به دست آورد و آن از روی سال ایمان آوردن است

ابن اسحاق (متوفی۱۵۱هـ) در سیره‌ی خود پس از ذکر اسلام آوردن ۵ نفر نخست (خدیجه، زید بن حارثه، علی بن ابی طالب، ابوبکر صدیق، ابوذر غفاری) می‌نویسد: «ثم أسلم ناس من قبائل العرب منهم:..، وأسماء بنت أبی بکر، وعائشه بنت أبی بکر وهی صغیره: سپس مردمانی از قبایل عرب ایمان آوردند از جمله:.. اسماء دختر ابوبکر و عائشه‌ دختر ابوبکرکه او کم سن و سال بود» (سیره ابن اسحاق ص۱۴۳)

ابن هشام (متوفی۲۱۸هـ) در ذیل نام کسانی که به دعوت ابوبکر مسلمان شدند می‌نویسد: «وأسْماء بنت أبی بکر وعائشه بنت أبى بکر، وهی یومئذ صغیره: و از جمله آن‌ها اسماء دختر ابوبکر و عائشه‌ که کم سن و سال بود» (سیره ابن هشام ۱/۲۵۴)

ابن عبدالبر می‌نویسد: «أسماء بنت أبی بکر تحت الزبیر بن العوام وکان إسلامها قدیما بمکه: اسماء دختر ابوبکر همسر زبیر بن عوام بود. او از قدیمی‌های مسلمانان در مکه بود» (الاستیعاب فی معرفه الاصحاب۴/۱۷۸۲)

ابن الجوزی (متوفی۵۹۷هـ) می‌نویسد: «اسماء بنت أبی بکر الصدیق رضی الله عنها اسلمت بمکه قدیما: اسماء دختر ابی بکر از ابتدا در مکه اسلام آورد» (صفه الصفوه/ «ذکر المصطفیات من طبقات الصحابیات رضى الله عنهن»: ش۱۳۹)

ابن اثیر درباره اسماء دختر ابوبکر صدیق می‌نویسد: «واسلمت بعد سبعه عشر انساناً: او پس از هفده نفر مسلمان شد» (اسد الغابه۶/۹)

ابن حجر عسقلانی (متوفی۸۵۲هـ) درباره اسماء دختر ابوبکر صدیق می‌نویسد: «أسلمت قدیما بمکه قال بن إسحاق بعد سبعه عشر نفسا: او از قدیم در مکه مسلمان شد. ابن اسحاق گفته که او پس از هفده نفر مسلمان شد» (الاصابه فی تمییز الصحابه ۸/۱۳)

النووی (متوفی۶۷۶هـ) می‌نویسد: «وذکر أبو بکر بن أبى خَیثَمَه فى تاریخه عن ابن إسحاق، أن عائشه أسلمت صغیره بعد ثمانیه عشر إنسانًا ممن أسلم: ابن ابی خیثمه در تاریخش از ابن اسحاق نقل کرده که عائشه‌ در سنین کودکی و بعد از هجده نفر مسلمان شد» (تهذیب الاسماء و اللغات/ «القسم الثانى من کتاب الأسماء فى النساء»: ش۱۱۸۰)

بر اساس روایات فوق مسلمان شدن اسماء و خواهرش عائشه‌ با هم اتفاق افتاده و این دو از قدیمی‌ترین مسلمانان بوده‌اند چنانکه اسماء پس از ۱۷ نفر، و عائشه‌ هم بعد از ۱۸ نفر مسلمان شده است. بنا بر روایات سیره، این دو به دعوت پدر خود ابوبکر مسلمان شده‌اند. با توجه به اینکه ابوبکر در سال اول بعثت مسلمان شده و این دو خواهر هم جزء ۲۰ نفر ابتدایی مسلمانان بوده‌اند اسلام آن‌ها در سالهای اول یا دوم بعثت رخ داده است. چنان که مورخان هم نوشته‌اند:

المقْدسی (متوفی بعد از ۳۵۵هـ) می‌نویسد: «وممن سبق إسلامه أبو عبیده بن الجراح والزبیر بن العوام… ومن النساء… أسما بنت أبی بکر وعائشه وهی صغیره فکان إسلام هولاء فی ثلاث سنین: از جمله کسانی که در اسلام آوردن سبقت دارد ابوعبیده بن جراح و زبیر بن عوام… و از میان زنان… اسماء دختر ابوبکر و عائشه‌ که خردسال بود. اسلام این دسته در فاصله سه سال انجام گرفت» (البدء و التاریخ جزء۴ فصل۱۵)

اگر فرض کنیم که ‌ام المؤمنین عائشه‌ در سال اول بعثت ایمان آورده باشد و در آن هنگام حداقل سن لازم را برای تشخیص ایمان و اسلام داشته باشد (۷سال) در سال دوم هجرت (۱۵بعثت) سن او ۲۲سال بوده و اگر در سال سوم هجرت ازدواج کرده باشد سن او در آن موقع ۲۳سال بوده و اگر در سال چهارم هجرت ازدواج کرده باشد سن او ۲۴ سال بوده است.

پنجم:

نتیجه‌ی دو نوع بررسی متفاوت از روایات نشان می‌دهد که سن ازدواج ‌ام المؤمنین عائشه‌ با پیامبر (ص) عددی بین ۱۹ تا ۲۴ سال می‌باشد در حالی که بخاری به تبع سیره نویسان آن را ۹ سال نوشته است.

ششم: شواهدی دیگر

همین بررسی را می‌توان در سطح دیگری هم انجام داد و آن بررسی سن و سال سایر برادران و خواهران عائشه‌، مادر ایشان و سایر همسران ابوبکر صدیق می‌باشد.

ابن سعد ذیل ترجمه‌ی ابوبکر صدیق می‌نویسد: «وکان لابی بکر من الولد عبد الله وأسماء ذات النطاقین وأمها قتیله بنت عبد العزى… و عبد الرحمن وعائشه‌ وأمهما أم رومان بنت عامر… ومحمد بن أبی بکر وأمه أسماء بنت عمیس… وأم کلثوم بنت أبی بکر وأمها حبیبه بنت خارجه: فرزندان ابوبکر اسماء و عبدالله از قتیله دختر عبد العزی… عبدالرحمن و عائشه‌ از ‌ام رومان دختر عامر… محمد بن ابوبکر و نام مادرش اسماء دختر عمیس… و‌ ام کلثوم از حبیبه دختر خارجه» (الطبقات الکبری۳/۱۶۹)

بنابراین ابوبکر صدیق از سه همسر خود، صاحب ۶ فرزند شده است که بزرگ‌ترین آنان عبدالرحمن است:

ذهبی می‌نویسد: «عَبْدُ الرَّحْمَنِ بنُ أَبِی بَکْرٍ الصِّدِّیْقِ شَقِیْقُ أُمِّ المُؤْمِنِیْنَ عائشه‌.. وَکَانَ هَذَا أَسَنَّ أَوْلاَدِ الصِّدِّیْقِ: عبدالرحمن بن ابوبکر صدیق برادر‌ام المؤمنین عائشه‌ و مسن‌ترین فرزند ابوبکر بود» (سیر اعلام النبلاء۲/۴۷۱)

ابن حجر می‌نویسد: «وهو أسن ولد أبی بکر: او مسن‌ترین فرزند ابوبکر بود» (الاصابه فی تمییز الصحابه ش۵۱۵۵)

پس عبدالرحمن از اسماء (متولد ۲۷ قبل از هجرت) بزرگ‌تر بوده و بنابراین می‌بایستی در سال ۲۸ قبل از هجرت یا پیشتر از آن متولد شده باشد در حالی که مادر عبدالرحمن و‌ام المؤمنین عائشه‌ «ام رومان» است.

ابن سعد می‌نویسد: «قدمت قتیله بنت عبد العزى بن عبد أسعد أحد بنی مالک بن حسل على ابنتها أسماء بنت أ بی‌بکر وکان أبو بکر طلقها فی الجاهلیه: قتیله دختر عبد العزى بن عبد اسعد که زنى از خاندان مالک بن حسل بود پیش دختر خود اسماء دختر ابو بکر آمد، قُتَیله همسر ابو بکر بود که در دوره جاهلى او را طلاق داده بود» (الطبقات الکبری۸/۲۵۲)

پس «قتیله» قبل از اسلام از ابوبکر جدا شده بود بنابراین فرزندانش (اسماء و عبدالله) هم متولد قبل از اسلام (بعثت) هستند. قبلاً دانستیم که اسماء متولد ۲۷ سال قبل از هجرت (۱۴سال قبل از بعثت) است. بنابراین عبدالله هم در سال اول هجرت (سال ۱۳بعثت) حداقل ۱۴سال سن داشته است. روایات هم مؤید همین سخن هستند:

ابن حجر ذیل تذکره‌ی عبدالله بن ابوبکر می‌نویسد: «وثبت ذکره فی البخاری فی قصه الهجره عن عائشه قالت وکان عبد الله بن أبی بکر یأتیهما بأخبار قریش وهو غلام شاب فطن: داستان او در صحیح بخاری آمده که در ماجرای هجرت از عائشه‌ نقل شده که عبدالله اخبار قریش را به آن دو [پیامبر و ابوبکر] می‌رساند در حالی که او جوانی زیرک بود» (الاصابه۴/۲۴)

ابن اثیر ذیل تذکره عبدالله بن ابوبکر می‌نویسد: «وهو الذی کان یأتی النبی صلى الله علیه وسلم واباه أبا بکر بالطعام وبأخبار قریش إذ هما فی الغار، کل لیله… وهو شاب: او کسی بود که هرشب در غار، برای پیامبر و پدرش ابوبکر غذا می‌آورد و اخبار قریش را به آن‌ها می‌رساند.. و او جوان بود» (اسد الغابه۳/۱۹۵)

مشخص شد که بر اساس روایات فوق، عبدالله در سال اول هجرت در سنین جوانی بوده است. حال به محاسبه‌ی سن «ام رومان»، مادر عائشه‌ و عبدالرحمن می‌پردازیم:

ابن سعد می‌نویسد: «وکانت أم رومان امرأه الحارث بن سخبره.. فولدت له الطفیل وقدم الحارث بن سخبره من السراه إلى مکه ومعه امرأته أم رومان وولده منها فحالف أبا بکر الصدیق ثم مات الحارث بمکه فتزوج أبو بکر أم رومان فولدت له عبد الرحمن وعائشه‌:‌ ام رومان نخست همسر حارث بن سخبره.. و براى او پسرى به نام طفیل آورده است، حارث بن سخبره از ناحیه سراه همراه همسر و فرزند خود به مکه آمد و با ابو بکر هم‏پیمان و ساکن مکه شد، حارث در مکه درگذشت و ابو بکر‌ام رومان را به همسرى گرفت و براى او عبد الرحمان و عایشه را به دنیا آورد» (الطبقات الکبری۸/۲۷۶)

اگر سن ‌ام رومان را به هنگام ازدواج با شوهر اولش حداقل ۱۵ سال فرض کنیم و فرض کنیم که پسرش طفیل در سن ۱۶ سالگی به دنیا آمده (یعنی حداقل فاصله زمانی) و سپس شوهرش فوت کرده و او بلافاصله در سن ۱۷ سالگی با ابوبکر ازدواج کرده باشد (باز هم حداقل فاصله زمانی) و در ۱۸سالگی عبدالرحمن را به دنیا آورده باشد پس در سال اول هجرت که عبدالرحمن حداقل ۲۹ ساله بوده، مادرش «ام رومان» ۱۸+۲۹=۴۷ سن داشته است. البته‌‌ همان طور که عرض کردیم این سن با در نظر گرفتن تمام حداقل‌ها از جمله حداقل سن اختلاف عبدالرحمن و اسماء (فقط یک سال) و حداقل سن ازدواج‌ام رومان با ابوبکر و.. است وگرنه می‌توان سن ‌ام رومان را در سال اول هجرت تا ۵۰ سال یا بیشتر هم تخمین زد. روایات هم مؤید این نکته هستند که او در زمان خود پیامبر فوت کرده و شاید این موضوع به خاطر همین کهولت سن باشد:

ابن سعد می‌نویسد: «وتوفیت فی عهد النبی صلى الله علیه وسلم بالمدینه فی ذی الحجه سنه ست من الهجره: [ام رومان] در زمان پیامبر (ص) در مدینه و به سال ششم هجرت فوت کرده است» (الطبقات الکبری۸/۲۷۶)

با چیدن این داده‌ها کنار هم، منطقی به نظر نمی‌آید که «ام رومان» پس از به دنیا آوردن بزرگ‌ترین فرزند ابوبکر یعنی عبدالرحمن، در حداقل ۲۸ سال قبل از هجرت، تا ۲۱ سال بعد هیچ فرزندی به دنیا نیاورده باشد (یعنی تاریخ تولد عائشه‌ بنا به روایت بخاری) در حالی که در همین مدت، همسر بعدی ابوبکر یعنی «قتیله»، اسماء و عبدالله را قبل از اسلام به دنیا بیاورد و در‌‌ همان موقع هم طلاق گرفته باشد.

موارد فوق بار دیگر نشان می‌دهد که روایت و تاریخ و حدیث به عکس قرآن کریم، بالذات همواره در معرض صدق و کذب و خطا و صواب قرار داشته و به هیچ وجه شایسته نیست که عقیده را بر مبنای روایات، احادیث آحاد، سیره و تاریخ بنا نهاد.

منابع: 

۱ـ السیره النبویه: محمد بن اسحاق (دارالفکر بیروت ط۱)

۲ـ السیره النبویه: عبدالملک بن هشام الحمیر (شرکه مکتبه ومطبعه مصطفى البابی الحلبی وأولاده بمصر ط۲)

۳ـ الطبقات الکبری: محمد بن سعد الشهیر بکاتب الواقدی (دارصادر بیروت)

۴ـ ترجمه فارسی طبقات ابن سعد: محمود مهدوی دامغانی (انتشارات فرهنگ و اندیشه)

۵ـ صحیح البخاری: ابن بردزبه البخاری (مکتبه الدررالسنیه الالکترونیه)

۶ـ البدء والتاریخ: المطهر بن طاهر المَقدِسی (مکتبه الثقافه الدینیه بور سعید)

۷ـ مروج الذهب و معادن الجواهر: علی بن الحسین المسعودی (دارالهجره)

۸ـ الاستیعاب فی معرفه الاصحاب: ابن عبدالبر القرطبی (دارالجیل بیروت ط۱)

۹ـ تاریخ مدینه دِمَشق: علی بن الحسن الشهیر بابن عساکر (دارالفکر بیروت ط۱)

۱۰ـ صفوه الصفوه: ابوالفرج ابن الجوزی (دارالحدیث القاهره)

۱۱ـ اُسد الغابه فی معرفه الصحابه: عزالدین بن الاثیر الجَزَری (دارالفکر بیورت)

۱۲ـ سیر اعلام النبلاء: شمس الدین الذهبی (مؤسسه الرساله بیروت)

۱۳ـ البدایه والنهایه: ابن کثیر القرشی الدِمَشقی (دار إحیاء التراث العربی طبعه جدیده ط۱)

۱۴ـ تهذیب الاسماء واللغات: یحیی بن شرف النووی (تحقیق: مصطفى عبد القادر عطا)

۱۵ـ الإصابه فی تمییز الصحابه: إبن حجر العسقلانی (دارالکتب العلمیه بیروت